Lekcja 48 – Jak działa groteska
Groteska to kategoria estetyczna, której tradycja sięga starożytności, a która szczególną popularność zdobyła w XX wieku. Wykorzystuje się ją do wyrażania buntu, krytycyzmu i niezależności. Groteska podważa bowiem obiegowe opinie, systemy wartości, sposoby myślenia, utarte wzorce, czy też utrwalone konwencje artystyczne. Dokonuje tego poprzez rozmaite właściwości i funkcje. Uobecnia dziwność, sztuczność, niesamowitość, deformację i brzydotę. Miesza i łączy zjawiska rozbieżne względem siebie: komizm z tragizmem, powagę i patos z trywialnością, farsę i błazenadę z lękiem i rozpaczą, demoniczność z pospolitością, subtelność i wyrafinowanie z rubasznością i wulgarnością. Syntetyzuje opozycyjne style.
Sceny do analizy
Krok , reż.: Marek Piwowski (1997)
Ubu król, reż.: Piotr Szulkin (2003)
Opracowanie: mgr Radosław Osiński
Groteska to kategoria estetyczna, której tradycja sięga starożytności, a która szczególną popularność zdobyła w XX wieku. Wykorzystuje się ją do wyrażania buntu, krytycyzmu i niezależności. Groteska podważa bowiem obiegowe opinie, systemy wartości, sposoby myślenia, utarte wzorce, czy też utrwalone konwencje artystyczne. Dokonuje tego poprzez rozmaite właściwości i funkcje. Uobecnia dziwność, sztuczność, niesamowitość, deformację i brzydotę. Miesza i łączy zjawiska rozbieżne względem siebie: komizm z tragizmem, powagę i patos z trywialnością, farsę i błazenadę z lękiem i rozpaczą, demoniczność z pospolitością, subtelność i wyrafinowanie z rubasznością i wulgarnością. Syntetyzuje opozycyjne style. Zetknięcie z groteskowym światem to doświadczenie dezorientacji w zasadach rządzących rzeczywistością przedstawioną. To spotkanie z czymś obcym, szokującym, chaotycznym i pozbawionym sensu, siłą bezosobową i nieuchwytną. Czymś, co swoją groźną, bo niezrozumiałą istotą wywołuje reakcję obronną w postaci śmiechu podszytego trwogą. Groteska oznacza czasoprzestrzeń absurdu, alogiczności, irracjonalności i braku związków przyczynowo-skutkowych. Tworzy świat, w którym współwystępują wykluczające się porządki motywacyjne. Kreuje alegoryczne modele i typy. W tym celu upraszcza psychologię postaci, pozbawia je podmiotowości i rysów indywidualnych. To, co żywe, funkcjonuje w grotesce niczym rzecz lub automat, natomiast przedmioty martwe obdarzone zostają często cechami istot żywych, a zjawiska przyrody i zwierzęta – cechami człowieka lub ludzką świadomością. Groteska jest wreszcie żywiołem dla satyry, karykatury i parodii. Zaproponowane do analizy filmy – Ubu król (2003) Piotra Szulkina oraz Krok (1997) Marka Piwowskiego operują groteską, aby zarazem bawić i niepokoić pewnymi odwiecznymi sytuacjami ludzkimi, w których realizują się wciąż te same mechanizmy zachowań. Ktoś gdzieś dzierży rządy – film Szulkina odpowiada kim i jaki jest ten „ktoś”; jakie są okoliczności jego panowania; w jaki sposób zdobywa, utrzymuje i sprawuje on władzę. Piwowski w swoim filmie skupia się z kolei na sytuacji, w której zbiorowość musi podjąć decyzję. Reżyser Kroku kreśli uniwersalny obraz funkcjonowania społecznego gremium; obraz mówiący również o sensowności wyznaczanych sobie przez wspólnoty celów. Za groteską kryje się negacja istniejących stanów rzeczy. Dlatego tonacja groteskowa znajduje uznanie wtedy, gdy w otaczającej rzeczywistości dostrzega się sprzeczności i dysonanse. Jeśli tak nie jest, groteska staje się zjawiskiem obojętnym i marginesowym. Nasza reakcja na groteskę przenikającą filmy Ubu król i Krok będą zatem także zwierciadłem czasów, w których żyjemy.
Scenariusze lekcji
1 Czemu może służyć zabawa formą?
2 Jakie możliwości i zagrożenia niesie ze sobą demokracja i przed czym przestrzega nas „Ubu Król” w reżyserii Piotra Szulkina?
3 Do czego prowadzą rewolucje? Analiza porównawcza fragmentów „Nie-Boskiej Komedii” Krasińskiego i „Ubu króla” Szulkina
Zagadnienia do dyskusji
Dlaczego postać Ubu budzi grozę? Jakie są konsekwencje jego rządów i reform?
Jakie postaci z obszaru dzieł sztuki, historii lub współczesności przypomina ci Ubu? W jakim sensie pojęcie groteskowości odnosi się do nich?
Groteskowa wizja społeczeństwa w Ubu królu.
Jak rozumiesz alegoryczność Ubu króla i Kroku. Wskaż w filmach przykłady karykatury, satyry i parodii.
Wskaż źródła komizmu i tragizmu w filmach Szulkina i Piwowskiego.
Dlaczego świat groteski wywołuje wrażenie obcości, sztuczności i dziwności.
Zastanów się nad pojęciem absurdu w kontekście fabuł i języka filmów Ubu król i Krok.
Jak rozumiesz twierdzenie mówiące, że groteska to „typ wartościującej diagnozy rzeczywistości”.
Wytłumacz pojęcie „estetyka brzydoty” w kontekście filmu Ubu król.
Jaką metaforę kryje tytuł filmu Marka Piwowskiego?