Lekcja 44 – Człowieczeństwo w czasach próby
Czy możemy powiedzieć coś pewnego o tym, co konstytuuje człowieczeństwo? Mimo całego postępu wiedzy pytanie to nadal pozostaje otwarte. W większości tekstów kultury definicja człowieczeństwa jawi się jako pochodna sposobu usytuowania jednostki w świecie oraz sfery odniesienia, która w danym momencie zostaje wzięta pod uwagę. Dominuje jednak optyka, wedle której człowiek powinien próbować samookreślenia, ani na chwilę nie zapominając o swym uwikłaniu w przyrodę, historyczność, sacrum i innych ludzi, a każdy taki akt winien być ze swej natury jedyny i niepowtarzalny, określony przez czas i miejsce, w których zaistniał.
Filmy
Miejsce urodzenia, reż.: Paweł Łoziński (1992) (emisja 18 października – 7 listopada)
Na melinę, reż.: Stanisław Różewicz (1965) (emisja 18 października – 7 listopada)
Dzięki niemu żyjemy, reż. Marek Drążewski (2008) (emisja w dostępie zamkniętym 23.10.2024 – 12.11.2024, ścieżka i kod dostępu przesłane będą drogą mailową zarejestrowanym uczestnikom programu)
Sceny do analizy
Dzięki niemu żyjemy, reż.: Marek Drążewski (2008)
Na melinę, reż.: Stanisław Różewicz (1965)
Opracowanie: Monika Maszewska-Łupiniak
Na przestrzeni wieków człowieczeństwo stanowiło przede wszystkim przestrzeń możliwego spotkania człowieka z człowiekiem. Po okresie traumatycznych dla ludzkości doświadczeń XX wieku (przede wszystkim kataklizmów wojennych) idylla humanistyczna straciła swój blask, a przestrzeń możliwego spotkania (obojętnie, czy będzie nim konflikt czy porozumienie) zamknięta została w formule głoszącej „śmierć człowieka”, w której nie chodzi o śmierć tej czy innej osoby, o jej – jak to ujął Heidegger – „najbardziej własną możliwość”, lecz o śmierć człowieczeństwa jako takiego. Kwestie związane z przyczynami tego stanu rzeczy można pozbawić ich retorycznego kontekstu i skierować ku filozoficzno-antropologicznym zagadnieniom hominizacji przodków człowieka czy szeroko rozumianą problematyką swoistości człowieka jako istoty społecznej i mechanizmów tę swoistość powodujących. Jednak zawsze pytaniu „Kim jest człowiek?” towarzyszyć będzie pytanie o jego indywidualną tożsamość. Szczególne miejsce w tym kontekście zajmują teksty kultury dotykające problematyki doświadczenia Zagłady rozumianej jako czas wielkiej próby dla ludzkości. Choć minęło już wiele lat od zakończenia drugiej wojny światowej, wciąż jest ona istotnym punktem odniesienia w dyskusjach dotyczących szeroko rozumianej problematyki tożsamości współczesnego człowieka. Filmy Na melinę Stanisława Różewicza, Miejsce urodzenia Pawła Łozińskiego i Dzięki niemu żyjemy Marka Drążewskiego doskonale wpisują się w ten wymiar kultury audiowizualnej, który prowokuje do rozważań na temat dualizmu ludzkiej natury i elementów ją konstytuujących. Dodatkową wartością powyższych obrazów jest fakt, że ich problematyka odnosi się do czasu Zagłady, czasu szczególnych doświadczeń o charakterze granicznym, które dla wielu ludzi były swoistym sprawdzianem ich człowieczeństwa.
Scenariusze lekcji
1. Posmak winy tragicznej – G. H. Grudziński „Inny świat” oraz S. Różewicz „Na Melinę”
2. Człowiek w zawierusze wojennej – „Dzięki Niemu żyjemy” A. M. Drążewski
Zagadnienia do dyskusji
- Film jako źródło historyczne.
- Dokument filmowy jako element świadomości społecznej.
- Współczesne definicje pojęć: etyka, moralność, człowieczeństwo.
- Terminy: zarażenie śmiercią; wina tragiczna.
- Archetyp Żyda Wiecznego Tułacza i mechanizm „kozła ofiarnego”.
- Postawy Polaków wobec Holocaustu w wybranych tekstach literackich oraz filmowych.
- Dyskurs pamięci jako dyskurs anty-historyczny?
- Doświadczenie Zagłady jako przeżycie sytuacji granicznej.