Lekcja 25 – Esej filmowy
Wspólnym mianownikiem zamieszczonych na płycie filmów jest wykorzystany w nich nietypowy, rzadko spotykany rodzaj narracji. Oznacza to, że w toku ich analizy nacisk powinien być położony – w pierwszej kolejności – na aspekt formalny.
Sceny do analizy
Iluminacja, reż.: Krzysztof Zanussi (1972)
Prekursor, reż.: Grzegorz Królikiewicz (1988)
Opracowanie: dr Konrad Klejsa
Lektura obu dzieł pomoże uświadomić, iż nie istnieje jeden właściwy model komunikatu audiowizualnego i – być może – zachęci do podjęcia samodzielnych poszukiwań w zakresie kina posługującego się alternatywnymi sposobami użycia filmowych środków wyrazu. W praktyce szkolnej Iluminacja Krzysztofa Zanussiego może być wykorzystana w rozmaity sposób: na zajęciach języka polskiego (przy okazji omawiania form eseistycznych), filozofii (poglądy św. Augustyna) czy etyki (problem odpowiedzialności naukowca). Natomiast film Grzegorza Królikiewicza Prekursor sprawi zapewne sporo trudności interpretacyjnych, toteż zalecany jest dla grup bardziej zaawansowanych lub uczniów szczególnie zainteresowanych przedmiotem. Należy już na wstępie wyjaśnić pojęcie eseju filmowego, które pojawia się w tytule, a które stanie się również użytecznym narzędziem w trakcie analizy zaproponowanych filmów. Esej (tak literacki, jak filmowy) jest zjawiskiem różnorodnym i trudnym do zdefiniowania. Jest to wypowiedź na pewien temat, przekazująca osobiste doświadczenie i wiedzę, a także związane z problemem sądy, refleksje oraz uczucia autora, ujęta w formę argumentacyjną – dowodzącą czegoś lub nakłaniającą do przyjęcia jakiejś postawy. Ten indywidualistyczny rys eseju jest szczególnie ważny, uważa się bowiem, że na mocy konwencji odbiorca jest skłonny traktować esej w kategoriach osobistego wyznania autora, nie zaś jako wytwór fikcji ani jako dążące do pełnej obiektywności hasło encyklopedyczne. Esej jest uważany za gatunek pograniczny, przyjmuje bowiem postać zbliżoną do wypowiedzi o charakterze naukowym, opartych na logicznym rozwinięciu tematu (jak w monografii, biografii czy traktacie), bądź poetyckim, charakteryzujących się swobodną kompozycją, odznaczających się indywidualizacją wykorzystanych środków wyrazu i wykorzystujących subiektywne skojarzenia. Cechą charakterystyczną eseistycznego stylu jest częste stosowanie porównań i kontrastów akcentujących właściwości przedmiotu rozważań. Esej filmowy charakteryzuje się łączeniem różnych form wypowiedzi: sekwencji fikcyjnych i dokumentalnych, aktorskich i animowanych, zrealizowanych w formule narracji obiektywnej i subiektywnej (stąd też w esejach filmowych często wykorzystuje się na przykład tzw. głos ponad kadrowy). Przykłady eseju filmowego w kinie światowym: Hitler – film z Niemiec (reż. Hans-Jürgen Syberberg, 1977), Sans soleil (reż. Chris Marker, 1982).