Lekcja 4 – Kadry pamięci

Temat “Kadry pamięci” stanowi propozycję refleksji nad filmem jako obrazem pamięci zbiorowej i indywidualnej. Omawiane tu filmy: Jak być kochaną oraz …Portret własny, choć traktują o czasie minionym, nie są jednak filmami historycznymi. Zamiast koncentrować się na samych wydarzeniach, ich twórcy skupili się przede wszystkim na tym, jak zostały one zapamiętane, w jaki sposób utrwaliły się w ludzkiej pamięci.

Sceny do analizy

Jak być kochaną, reż.: Wojciech Jerzy Has (1963)

…Portret własny, reż.: Jacek Skalski (1987)

Opracowanie: dr Agnieszka Morstin-Popławska

Utwory Wojciecha Hasa i Jacka Skalskiego dowodzą wzmożonego zainteresowania pamięcią zarówno w obszarze dwudziestowiecznej sztuki, jak i humanistyki. Współcześnie pamięć nadal jawi się jako alternatywa dla historii, niosąca ze sobą odmienną perspektywę poznawania przeszłości. Jej wciąż rozwijający się dyskurs stanowi płaszczyznę dla wielu rodzących się dziś refleksji nad kondycją człowieka, który coraz silniej uświadamia sobie swoją zależność od przeszłości, dostrzegając ważną część prawdy o sobie nie tylko w tym, co pamięta, ale także w tym, jak pamięta, i wreszcie – o czym usiłuje zapomnieć. Te właśnie problemy porusza zrealizowany w 1962 roku na podstawie opowiadania Kazimierza Brandysa film Jak być kochaną. Jego analiza pozwala na wieloaspektową refleksję nad zjawiskiem pamięci. Film ten sam w sobie jest wyrazem pamięci pokolenia, do którego należał jego twórca, Wojciech Jerzy Has. Czas i pamięć, jako forma doświadczenia wewnętrznego, pozostają jednym z głównych tematów jego niezwykle oryginalnej twórczości; Jak być kochaną jest zaś utworem, którego narracją rządzi logika wspomnień bohaterki. Indywidualna ludzka pamięć, pozostając jego podstawowym tematem, nadaje także formę całemu opowiadaniu, które obrazuje “pracę pamięci” poprzez posłużenie się obszernymi i znacząco uszeregowanymi retrospekcjami. Swoim filmem odniósł się także Has do problematyki obecnej w nurcie polskiej szkoły filmowej, którego sam był ważnym współautorem. To właśnie w ramach tego nurtu doszło do artystycznego “przepracowania” doświadczeń okresu wojny i okupacji. O ile utwór Hasa niesie ze sobą filmowy obraz indywidualnych wspomnień, o tyle film Skalskiego stanowi próbę wglądu w mechanizm rządzący pamięcią zbiorową. Sięgnąwszy do źródeł, jakimi są amatorskie filmy dokumentalne zrealizowane w różnych okresach trwania PRL, reżyser stworzył z ich fragmentów spójną całość składającą się na …Portret własny Polaków. Z całości tej wyłania się z zapis wydarzeń z życia zbiorowego i prywatnego, które filmowcy amatorzy uznali za warte utrwalenia na taśmie filmowej.