Lekcja 28 – W społeczeństwie
Jak piszą Joseph M. Bogus i Dennis W. Petrie „Żadna sztuka nie może istnieć w próżni. Im bardziej jest popularna i im szerzej oddziałuje na różne kręgi populacji tym bliżej związana jest ze społecznymi wartościami, obyczajami i instytucjami odbiorców tej sztuki”.
Sceny do analizy
Ballada o kozie, reż.: Bartek Konopka (2003)
Ssaki, reż.: Roman Polański (1962)
Zdjęcia próbne, reż.: Agnieszka Holland (1977)
Opracowanie: dr Mikołaj Jazdon
Szeroko rozumiana problematyka społeczna stanowi tematykę bardzo wielu filmów fabularnych i dokumentalnych. Film opisuje relacje społeczne na różnych poziomach. Elementarna wiedza o społeczeństwie i prawach nim rządzących jest niezbędna twórcom filmu nie mniej niż znajomość warsztatu filmowego. Dotyczy to zarówno tych, którzy realizują telewizyjny reportaż interwencyjny jak i fabularny film science fiction. W tych przeciwnych biegunowo przypadkach pokazane na ekranie interakcje między bohaterami odnoszą się w jakiejś mierze do interakcji zachodzących między jednostkami w społeczeństwie.„Wielu socjologów traktuje interakcje jako centralny fenomen życia społecznego. Bywa, że socjologia jest definiowana jako nauka o interakcjach społecznych.” W każdym filmie fabularnym i w większości filmów dokumentalnych przyglądamy się interakcjom zachodzącym między bohaterami. W filmach zaprezentowanych w tym zestawie przyglądamy się interakcjom społecznym pokazanym z różnych perspektyw. Krótkometrażówka Romana Polańskiego „Ssaki” opisuje interakcje między bohaterami, dając nam swego rodzaju wydestylowany obraz pewnego typu relacji zachodzących w społeczeństwie. Nie chodzi tu przy tym o jakąś konkretną społeczność, określoną poprzez współrzędne czasu i miejsca, a raczej o pewien uniwersalny model mikrospołeczności ze wskazaniem na typ zachowań uznany przez reżysera za elementarny i najbardziej charakterystyczny w obrębie każdego społeczeństwa. „Zdjęcia próbne” Agnieszki Holland, Pawła Kędzierskiego i Jerzego Domaradzkiego w wymiarze socjologicznym osiągają wymiar diagnozy społecznej ujawniającej pewien rodzaj patologii w relacjach międzyludzkich, jakie twórcy filmu, scenarzyści i reżyserzy, dostrzegli w otaczającej ich polskiej rzeczywistości lat 70. Przyglądamy się tu różnego typu interakcjom zachodzącym w przestrzeni miasta i miasteczka, domu rodzinnego, szkoły, hotelu, domu kultury, wytwórni filmowej. Film Holland, Kędzierskiego i Domaradzkiego reprezentuje kino społecznie zaangażowane, takie, które pragnie oddziaływać na społeczeństwo sygnalizując mu, niczym sejsmograf, pojawiające się zagrożenia, kryzysy czy anomalie. Ponadto z dzisiejszej perspektywy obraz ten stanowi ważne świadectwo dokumentujące historię polskiego społeczeństwa w latach 70. XX wieku. „Ballada o kozie” Bartka Konopki reprezentuje w zestawie kino dokumentalne, które niejako ma w swej naturze bliski związek ze społeczeństwem, którego życie, w różnych przejawach i wymiarach, rejestruje i przedstawia. Film Konopki opowiada o działaniach podjętych przez instytucje społeczne niosące pomoc ubogim. Ich celem jest aktywizacja ludzi, skłonienie ich do podjęcia działań, wejścia w różnego rodzaju interakcje, które służyłyby polepszeniu sytuacji bytowej poszczególnych członków społeczności, a także zacieśnieniu więzi między nimi.
Scenariusze lekcji
1. Czy wiemy, jak pomagać innym. Rozważania o skuteczności pomocy społecznej na podstawie filmu „Ballada O Kozie” Bartosza Konopki
2. Uniformizacja społeczeństwa polskiego w systemie komunistycznym – Zbigniew Herbert „Pieśń o Bębnie” i „Sztandar” w reż. Mirosława Kijowicza
3. Mikrokosmos relacji międzyludzkich. „Ssaki” Romana Polańskiego
Opracowanie filmoznawcze
1. Ssaki – opracowanie filmoznawcze
2. Ballada o Kozie – opracowanie filmoznawcze
Zagadnienia do dyskusji
- Porównaj postacie Anki i Pawła ze „Zdjęć próbnych”. Co ich ukształtowało? W jakie wartości wierzą? Co chcą osiągnąć w życiu i jaką drogą podążają do celu?
- W wywiadzie telewizyjnym z 1962 roku, który przeprowadzono z Romanem Polańskim po tym, jak „Ssaki” zdobyły nagrodę na festiwalu w Tours, reżyser powiedział – odnosząc się do swego filmu – „konflikt jest tam, gdzie jest dwóch ludzi”. Czy Twoim zdaniem jasno wynika to z filmu i czy nie jest możliwa inna interpretacja tego utworu? Na czym polega istota konfliktu, który pokazano w „Ssakach”? Gdzie są jego korzenie?
- W jaki sposób twórcy „Ballady o kozie” pokazują zmiany, jakie zaszły w życiu bohaterów filmu za sprawą kóz, które zaczęli hodować?
- Czym różnią się, a w czym są podobni do dzisiejszych nastolatków, młodzi ludzie odpowiadający na pytania podczas zdjęć próbnych w czarno-białych fragmentach „Zdjęć próbnych” Holland, Domaradzkiego i Kędzierskiego?
- Czy istnieje podobieństwo między Anką ze „Zdjęć próbnych” a dziewczyną z wiersza Tadeusza Różewicza „Dziewczyna odpowiada na ankietę”, recytowanego na początku filmu?
- Film a obraz malarski. Porównaj „Ssaki” z obrazem Witolda Wojtkiewicza „Przechadzka w zaprzęgu” z 1906 roku, który stał się inspiracją dla Polańskiego i Kondratiuka, scenarzystów filmu.