Lekcja 29 – Obcy i swój
Żyjemy w dobie liberalnego multikulturalizmu. W świecie, z którego wyrugowana została Obcość. Liberalny projekt asymilacji Obcości, wypracowany w rozwiniętych krajach Zachodu, ufundowany został na przekonaniu, iż wszelkie przejawy Obcości (religijne, etniczne, rasowe, seksualne) mają charakter wyłącznie kulturowy, toteż mogą być usunięte w procesie socjalizacji. Obcy są produktami określonej kultury. W globalizującym się świecie za sprawą postępującej homogenizacji kulturowej możliwe stanie się przekształcenie każdego bez wyjątku Obcego w jednego z nas. Głoszone powszechnie hasła poprawności politycznej spowodowały, że z dyskursu publicznego wyeliminowane zostały pojęcia odzwierciedlające pogardliwy stosunek do Obcych (Żydek, czarnuch, ciota).
Sceny do analizy
89 mm od Europy, reż.: Marcel Łoziński (1993)
Duże zwierzę, reż.: Jerzy Stuhr (2000)
Dwaj ludzie z szafą, reż.: Roman Polański (1958)
Opracowanie: dr Natasza Korczarowska
Niejako na przekór apologetom powszechnej asymilacji, usiłującym sprowadzić różnorodność do homogenicznej jedności, otaczająca nas rzeczywistość nieustannie generuje konflikty, których podłożem jest szeroko rozumiana Obcość. W sytuacji zagrożenia, wspólnota definiująca siebie jako My uruchamia mechanizm kozła ofiarnego, skutkujący zawsze wskazaniem i przykładnym ukaraniem winnego. Ofiarą staje się jednostka lub grupa, którą na podstawie stygmatów selekcji prześladowczej można określić jako Obcą. Wystarczy odmienny kolor skóry, rodzaj wyznawanych przekonań religijnych, odmienna od powszechnie akceptowanej tożsamość seksualna, niejasne pochodzenie etniczne lub po prostu sam fakt bycia nie stąd. W procesie wskazywania kozła ofiarnego Obcy zostaje jednoznacznie zdefiniowany jako wróg, wobec którego można zastosować radykalne środki (wstrząsającym świadectwem takich uniwersalnych i niezależnych od kontekstu historycznego praktyk społecznych jest Pogrzeb kartofla Jana Jakuba Kolskiego). Odwiecznie stosowany mechanizm piętnowania Obcości dowodzi, iż potrzeba stratyfikacji społecznej, tj. czytelnego podziału na swoich i wrogów, ma charakter niezależny od procesów kulturowych. Obecność Obcego podważa naszą wiarę w porządek świata. Obcy – według definicji Zygmunta Baumana – jest bytem niedecydowalnym, wobec którego nie da się zastosować przyjętych powszechnie kategorii. Jako Obcy właśnie stanowi dla nas wyzwanie, na które zmuszeni jesteśmy odpowiedzieć. W świecie globalnej wioski wciąż obowiązuje polityka gettoizacji Obcości. Nie można przestać być Obcym na mocy swobodnego wyboru kulturowego wzorca. W dyskusjach coraz częściej padają argumenty o charakterze ekonomicznym. Obcy postrzegani są zatem jako upośledzeni konsumenci, odpady ponowoczesnego świata konsumpcji, dla których trzeba utworzyć obwarowane – dla naszego bezpieczeństwa – enklawy. Współczesne wielkomiejskie getta nie są malowniczymi dzielnicami etnicznych atrakcji turystycznych, lecz obszarem, na którym toczy się bezwzględna walka o przetrwanie. Getto to teren, na który żaden z nas nie zapuściłby się bez eskorty policji. Od początku swego istnienia kino spełniało funkcję mediatora pomiędzy nami a Obcymi. Twórcy filmowi docierają w najbardziej egzotyczne rejony świata, by za pomocą kamery notować swoje wrażenia z kontaktów z Obcością. Kino popularne przyczynia się do utrwalania „turystycznego” obrazu świata. Obcość sprowadzona zostaje do kalejdoskopowej ferii tzw. pięknych widoków. Typowa dla estetycznego trybu podróżowania postawa kolekcjonera egzotycznych wrażeń pozwala zachować bezpieczny dystans. Obcy są zawsze przyjaźni, uśmiechnięci, gotowi do spełniania wszelkich zachcianek człowieka Zachodu. To Obcy w stanie kwarantanny, odlegli, nieszkodliwi, zredukowani w swej egzystencji do funkcji dostarczycieli rozrywki. Kino artystyczne przekazuje zgoła odmienny wizerunek Obcego. Spotkanie z Obcością ma nierzadko konfliktowy charakter. Uzmysławia nam fałszywość przyswojonego modelu, wytrąca z błogostanu zrodzonego z poczucia wyższości. Kontakt z Obcym staje się dialogiem równorzędnych racji. Nie znajdziemy tu łatwych rozwiązań, bo Obcość okazuje się nieusuwalną cechą świata, w którym żyjemy. Obcy nigdy nie stanie się jednym z nas, a My nie zostaniemy w pełni zaakceptowani przez odmienną rasę, kulturę, religię. Obrazy filmowe, w których spotkania z Obcością mają charakter traumatyczny pozwalają nam jednak uzmysłowić sobie fundamentalną prawdę, o której jakże często zdarza nam się zapominać. Obcość jest także kwestią przyjętej perspektywy. Z cudzego punktu widzenia to My możemy być postrzegani jako Obcy.
Scenariusze lekcji
1. Przy otwartym oknie. Filmowa przypowieść „Duże Zwierzę” Jerzego Stuhra Anna Kołodziejczak
2. Polska Między wschodem a zachodem – „Trans Atlantyk” Witolda Gombrowicza i „89 mm od Europy” Marcela Łozińskiego
Opracowanie filmoznawcze
1. Dwaj ludzie z szafą – Opracowanie filmoznawcze Justyna Hanna Budzik
Zagadnienia do dyskusji
- Na podstawie „Dużego zwierzęcia” uzasadnij pogląd o ponadczasowym charakterze rytuału kozła ofiarnego.
- Jakimi argumentami posługuje się zbiorowość w walce z obcością: racjonalnymi czy emocjonalnymi?
- W jakiej poetyce utrzymana jest opowieść Jerzego Stuhra: realistycznej czy symbolicznej?
- Stwórz własny scenariusz procesu kozła ofiarnego.
- Jak rozumiesz pojęcie „retoryka My”?
- Jakie środki służą kreowaniu metaforycznego sensu w dokumencie Marcela Łozińskiego?
- Czy w otaczającej rzeczywistości dostrzegasz przykłady rodem z filmu „89 mm od Europy”?
- Wielbłąd, tory, szafa – funkcja symbolu w dialogu z obcością.
- Czy ponowoczesność unieważniła ostatecznie odwieczny podział na Obcych i Swoich? Kim jest/może być współczesny Obcy?
- Funkcja stereotypów w „dyskursie inności”. W jaki sposób postrzegamy Siebie w relacji do Innych/Obcych?