Lekcja 41 – Film wobec innych sztuk
Jak się ma film wobec innych sztuk? To pytanie zadawano sobie od samego początku istnienia nowego medium. Czy film jest nową sztuką, X Muzą, jak nazwał kino Karol Irzykowski, czy łączy w sobie różne sztuki?
Sceny do analizy
Wesele, reż.: Andrzej Wajda (1972)
Bykowi chwała, reż.: Andrzej Papuziński (1971)
Muzykanci, reż.: Kazimierz Karabasz (1960)
Opracowanie: dr Mikołaj Jazdon
Ricciotto Canudo w Manifeście siedmiu sztuk z 1911 roku określił film mianem sztuki totalnej, przewyższającej dotychczas istniejące sztuki (architekturę, muzykę, malarstwo, plastykę, poezję, taniec). Bez względu jednak na nazwy i porównania z istniejącymi sztukami, jakie się wówczas pojawiały, było jasne, że kino korzysta z różnych dziedzin twórczości artystycznej: fotografii, sztuki aktorskiej, dzieł scenografów, kompozytorów, a nade wszystko pisarzy. Za sprawą filmu widz ma możliwość obcowania z dziełami sztuki, z którymi inaczej nigdy by się nie zetknął. „Kino sprawia to, o czym tak sugestywnie pisał swego czasu Walter Benjamin; pokazał on mianowicie, że dzieła sztuki, dotychczas trudno dostępne, a czasem niedostępne, pod postacią reprodukcji (fotograficznej, filmowej) same ruszają na spotkanie odbiorców, którzy inaczej prawdopodobnie nigdy by ich nie zobaczyli. Który przeciętny widz kinowy, nawet gdyby tego chciał, miałby możliwość oglądania Van Gogha w oryginale? Kto wybrałby się specjalnie do Barcelony, by podziwiać dzieła Gaudiego, które może obejrzeć w filmie Antonioniego Zawód reporter?” W filmie sztuka może stać się głównym tematem, podobnie jak to ma miejsce w przypadku filmów dokumentalnych o sztuce. Dobrym przykładem utworu z tego gatunku jest jeden z najsłynniejszych polskich filmów krótkometrażowych, Bykowi chwała, zrealizowany przez najwybitniejszego polskiego twórcę filmów o sztuce, Andrzeja Papuzińskiego. Ekranizacja Wesela, zrealizowana przez Andrzeja Wajdę, pokazuje jak idea syntezy sztuk – tak bliska młodopolskim twórcom, w tym samemu Wyspiańskiemu – znajduje swoje urzeczywistnienie w utworze filmowym. Reżyser wypełnił film różnorodnymi nawiązaniami do sztuk plastycznych z przełomu XIX i XX wieku czyniąc zeń utwór wyjątkowy, który jak żaden inny demonstruje możliwości uobecniania się różnych dzieł i konwencji artystycznych w filmie. Filmy opowiadają także o tym, czym jest sztuka dla człowieka, czego szukamy obcując z nią i próbując samemu tworzyć. Wnikliwy obserwator ludzkich zachować, wybitny polski dokumentalista Kazimierz Karabasz, zrealizował film o tramwajarzach, którzy po dniu ciężkiej pracy w warsztacie naprawczym, spotykają się w małej salce, by wspólnie ćwiczyć grę na instrumentach dętych i doskonalić się w wykonywaniu utworów muzycznych. Muzykanci to opowieść o głęboko ludzkiej potrzebie tworzenia.
Scenariusze lekcji
1. Orkiestra dęta i instrumenty dęte ukazane w filmie „Muzykanci” Kazimierza Karabasza
2. Teatr rysowania Franciszka Starowieyskiego w filmie dokumentalnym „Bykowi Chwała” (1971) Reż. Andrzej Papuziński. Plakat i sposoby jego analizy i interpretacji
3. „A sen miałam, choć nie spałam”, czyli o polskich czarach w filmie „Wesele” Andrzeja Wajdy
Opracownie filmoznawcze
1. Bykowi Chwała Opracowanie Filmoznawcze Marta Matuszak
2. Wesele Opracowanie Filmoznawcze Patrycja Mucha
3. Muzykanci Opracowanie Filmoznawcze Mateusz Wiskulski
Zagadnienia do dyskusji
- Porównaj informacje na temat twórczości Franciszka Starowieyskiego dostępne w Internecie z filmem Bykowi chwała. W jaki sposób film wzbogaca wiedzę faktograficzną o artyście przekazywaną przez medium internetowe?
- Porównaj strukturę dramaturgiczną Wesela Stanisława Wyspiańskiego i jego ekranizację w reżyserii Andrzeja Wajdy. Na czym polegają różnice w konstrukcji obu utworów? Jakie sceny, nieobecne w pierwowzorze literackim, umieścili w dziele filmowym scenarzysta (Andrzej Kijowski) i reżyser (Andrzej Wajda)?
- Andrzej Wajda cytuje w Weselu szereg dzieł malarskich autorstwa młodopolskich artystów. Wiele współczesnych filmów fabularnych o wielkich artystach i dziełach sztuki (np. Dziewczyna z perłą, 2003, Petera Webbera, Duchy Goi, 2006, Miloša Formana, Nocna straż, 2007, Petera Greenawaya) korzysta z podobnych zabiegów, nawiązując w kompozycji kadrów i ujęć do znanych obrazów z historii sztuki. Jaką funkcję pełnią te wizualne cytaty we współczesnych filmach o artystach i ich dziełach?
- Jakie znaczenie dla człowieka ma zajmowanie się sztuką amatorsko, gdy malowanie, granie, fotografowanie czy śpiewanie jest hobby a nie profesją? Punktem wyjścia do dyskusji na powyższy temat uczyń film Kazimierza Karabasza Muzykanci.