1. Stary człowiek i starość jako temat tekstów kultury.

• Bohater Arki w pierwszych minutach filmu:
  – stary człowiek bez imienia, z charakterystyczną twarzą;
  – bohater, przywódca ludzi uciekających przed zarazą;
  – dźwigający ciężar odpowiedzialności;
  – heroiczny i tragiczny zarazem (odkrycie u siebie wirusa i decyzja o samobójstwie).
• Odkrycie prawdziwej tożsamości bohatera w ostatnim ujęciu filmu (pacjent domu spokojnej starości).
• Stopniowe odsłanianie prawdziwego wymiaru klęski bohatera: wyspa okazuje się zbyt mała dla uciekinierów, a w dodatku istnieje ona tylko w wyobraźni.
• Relacje bohatera z opiekunami zobrazowaniem jego tragicznej sytuacji (samotność, lęki egzystencjalne, poczucie zdeptanej godności); funkcja „zwierzęcych” twarzy postaci.
• Wyimaginowany świat bohatera wyrazem tęsknoty za inną rzeczywistością (dążenie do arkadyjskiej wyspy, wolnej od zarazy).
• Niekonkretność miejsca i czasu wydarzeń oraz brak danych o bohaterze (everyman) – wykładnią uniwersalnej wymowy dzieła: tragizm starości; koszmar ostatnich dni spędzanych w domu starców.

Przykładowe utwory literackie korespondujące z zagadnieniem:

• Homer, Iliada
  – postacie otaczanych szacunkiem dostojnych starców, uosabiających mądrość, godność i siłę ducha (np. Nestor, Priam).
• Johann Wolfgang Goethe, Faust
  – starość Fausta jako samoświadomość klęski, kiedy to uzmysławia on sobie, że zmarnował życie i nie zdobył prawdziwej wiedzy; oddanie duszy diabłu za przywrócenie młodości, by lepiej poznać świat i szukać sensu życia.
• Adam Mickiewicz, Oda do młodości
  – starość synonimem gnuśności, egoizmu i stagnacji; skontrastowana z młodością, będącą (zgodnie z duchem romantyzmu) syntezą wszelkich wartości.
• Adam Mickiewicz, II część Dziadów
  – starcy jako strażnicy pamięci pokoleń, przekazujący tradycję i wartości konsolidujące wspólnotę (np. rola Guślarza w obrzędzie dziadów).
• Bolesław Prus, Lalka
  – liczne kreacje starych ludzi reprezentujących różne warstwy społeczeństwa i różne aspekty charakterologiczne, np. stary Mincel (cnoty uczciwego kupiectwa o niemieckich korzeniach); stary Szlangbaum (środowisko bogatych Żydów przejmujących inicjatywę społeczną); profesor Geist; szlachetna prezesowa Zasławska, ostatnia prawdziwa arystokratka; groteskowa postać barona Dalskiego.
  – sztuczne postarzanie się Ignacego Rzeckiego wyrazem anachroniczności jego wizji świata.

2. Funkcje nawiązań do starożytnych mitów w utworach literackich i dziełach należących do innych dziedzin sztuki.

• Arka jako motyw tytułowy (statki, na których ostatni reprezentanci ludzkości szukają ocalenia przed zagładą).
• Biblijny motyw arki (potop) i jego znaczenia.
• Paraboliczność fabuły filmu ujawniona dopiero w ostatnim ujęciu.
• Nowe konteksty biblijnego motywu arki: ludzkość szukająca ratunku przed kataklizmem zmierza ku arkadyjskiej wyspie, wolnej od zarazy (tęsknota za pierwotną harmonią, wizja nowego świata).
• Podwójny kontekst interpretacyjny arki:
  – ratowanie ludzkości i walka o jej przetrwanie (sytuacja przypominająca biblijny potop);
  – psychiczna samoobrona bohatera uciekającego w wyimaginowany świat (godności, wielkich spraw i czynów) przed koszmarem życia w domu starców.

Przykładowe utwory literackie korespondujące z zagadnieniem:

[Uczeń dysponuje bogatym materiałem nawiązań biblijnych w literaturze; tu wskazano jedynie kilka związanych z motywem potopu i arki Noego.]

• ● Adam Mickiewicz, Pan Tadeusz
  – porównanie karczmy w Soplicowie do biblijnej arki Noego.
• ● Henryk Sienkiewicz, Potop
  – porównanie najazdu Szwedów i szybkości ich podboju ziem polskich do potopu, zaś Jasnej Góry z cudownym obrazem Matki Bożej – do arki Noego unoszącej się na wodach i – tak jak biblijna arka – zapowiadającej odrodzenie ludzkich serc.
• ● Stanisław Wyspiański, Wesele
  – bronowicka chata rozświetlona i „rozśpiewana” wydaje się Racheli podobna do arki; przyciąga ją swoją tajemniczością i pięknem.

3. Sposoby ujęcia motywu podróży w dziełach z różnych dziedzin sztuki.

• Fabuła filmu: podróż na statkach ostatnich przedstawicieli ludzkości w poszukiwaniu krainy wolnej od zarazy (ucieczka przed zagładą).
• Sens uniwersalny: podróż w poszukiwaniu utraconego raju, życia w harmonii z naturą, bez strachu przed śmiercią.
• Kontekst biblijny: arka Noego ratująca człowieka i inne gatunki istot przed potopem (podróż ku odrodzeniu ludzkości).
• Sens ujawniony: podróż człowieka ku kresowi swego życia (ostatni etap tej podróży).
• Topos homo viator – kluczem do interpretacji postaci bohatera.
• Sens symboliczny: podróż obrazem tęsknoty za inną, lepszą rzeczywistością; podążaniem za marzeniami, poszukiwaniem sensu życia i wartości człowieczeństwa.

Przykładowe utwory literackie korespondujące z zagadnieniem:

• ● Homer, Odyseja
  – podróż Odyseusza wracającego przez wiele lat do domu – metaforą życia jako wędrówki, podczas której człowiek napotyka przyjaciół i wrogów, musi walczyć z przeciwnościami losu, ale również doznaje wsparcia.
• ● Miguel de Cervantes, Przemyślny szlachcic Don Kichote z Manczy
  – trzy wyprawy biednego hiszpańskiego szlachcica, który wyobraził sobie, że jest szlachetnym rycerzem i wyrusza, by realizować rycerskie ideały; w swojej fantazji nadaje zwykłemu, banalnemu światu (postaciom, miejscom, wydarzeniom…) cudowny, heroiczny wymiar.
• ● Adam Mickiewicz, Sonety krymskie
  – bohater cyklu, romantyczny artysta-wygnaniec, podróżuje po Krymie, podziwiając piękno jego przyrody oraz egzotykę kultury; kontempluje oglądane miejsca i snuje refleksje nad samotnością człowieka oraz przemijaniem.
• ● Ryszard Kapuściński, Podróże z Herodotem
  – podróż jako pasja życia; wyraz nigdy niezaspokojonej potrzeby poznawania świata i ludzi (ta sama pasja łączy współczesnego reportażystę Ryszarda Kapuścińskiego i jego mistrza sprzed wieków Herodota).

4. Marzenia i fantazje bohaterów różnych tekstów kultury jako sposób ucieczki od realnego świata.

• Dwa wcielenia bohatera filmu: rzeczywiste (pensjonariusz domu spokojnej starości) i wyimaginowane (heroiczny przywódca szukającej ratunku ludzkości).
• Fantastyczno-naukowy rodowód fantazji bohatera.
• Uwznioślająca funkcja biblijnego kontekstu wyimaginowanej podróży (Arka Noego).
• Różne aspekty fantazji o podróży na tankowcach:
  – marzenie o arkadyjskiej, idealnej krainie, gdzie ludzie będą szczęśliwi;
  – marzenie o odzyskaniu poczucia wartości i godności ludzkiej;
  – marzenie o godnej starości i śmierci;
  – marzenie o heroicznych postawach i czynach.
• Pozycja i rola bohatera w wyimaginowanym świecie skontrastowana z jego rzeczywistą sytuacją.
• Zaskakujące zakończenie filmu (ostatnie ujęcia) jako dramatyczna puenta jego marzeń.

Przykładowe utwory literackie korespondujące z zagadnieniem:

• Mitologia grecka
  – Ikar archetypem marzyciela i idealisty – skontrastowany z pragmatycznym Dedalem.
• Miguel Cervantes, Przemyślny szlachcic Don Kichote z Manczy
  – biedny hiszpański hidalgo, rozczytany w rycerskich księgach, wyrusza w świat, by jako błędny rycerz walczyć ze złem i przeżywać wspaniałe przygody; w swojej fantazji nadaje zwykłemu, banalnemu światu (postaciom, miejscom, wydarzeniom…) cudowny wymiar.
• Adam Mickiewicz, Pan Tadeusz
  – postać hrabiego jako nieco satyryczny obraz romantycznego marzyciela, który postrzega świat według literackich schematów i w taki też sposób żyje.
• Bolesław Prus, Lalka
  – Stanisław Wokulski – człowiek czynu i pragmatyk, a zarazem wielki marzyciel, który przeżywa miłość ukształtowaną pod wpływem romantycznych wzorców literackich (co staje się przyczyną jego klęski);
  – fantazje polityczne Rzeckiego (interpretacja „dziwnych” zachowań Wokulskiego, kult Napoleona).
• Joseph Conrad, Jądro ciemności
  – marzenia Kurtza o postępie i cywilizacyjnej misji białego człowieka a jego rzeczywista działalność w kolonii afrykańskiej.

Inne zagadnienia przydatne do interpretacji filmu

• Sposoby ukazania samotności człowieka i jego lęków egzystencjalnych – w literaturze i dziełach innych sztuk.
• Paraboliczność świata przedstawionego i jej funkcje w dziełach różnych sztuk.
• Różne punkty widzenia i różne sposoby odbierania rzeczywistości jako temat tekstów kultury.
• Pytania filozoficzne, do których inspirują teksty kultury.

Słowa kluczowe:

arka/statek, potop, starość, homo viator, życie, wędrówka, choroba, samotność