1. Sposób ukazania motywu powrotu do kraju lat dziecinnych w literaturze i dziełach z innych dziedzin sztuki.

• Kresy wschodnie – prywatną ojczyzną zarówno Miłosza, jak i Konwickiego; podobne doświadczenia egzystencjalne obu twórców (poczucie wykorzenienia, obcości, bezdomności, wygnania z raju); osobisty charakter filmu Konwickiego.
• Mityczny charakter małych ojczyzn Konwickiego i Miłosza (miejsca poza historią i czasem, krainy arkadyjskie, w których harmonijnie współistnieją różne kultury i wyznania); idealizacja utraconej przeszłości (kontekst: powojenny mit Kresów).
• Zamysł kompozycyjny filmu (dwa plany czasowe):
  – przeszłość – dorastanie Tomasza Surkonta w majątku dziadków na Wileńszczyźnie;
  – teraźniejszość – emigracyjne doświadczenia autora powieści Dolina Issy (recytowane wiersze Miłosza, realizacja filmu z okresu II wojny światowej itp.) – ekspozycją etosu emigranta i płaszczyzny autobiograficznej (podwójnej: Miłosza i Konwickiego).
• Składniki przedstawionej w filmie małej ojczyzny: przyroda, krajobraz kulturowy (dwory, wiejskie chaty i inne obiekty wypełniające przestrzeń); ludzie, język (sposób mówienia) – sposób ich przedstawienia w filmie; filmowe środki i zabiegi artystyczne eksponujące wielokulturowość regionu.
• Litwa – krainą szczęścia (dziecięcego) i arkadią, do której powrót jest możliwy dzięki pamięci i wspomnieniom.
• Mała ojczyzna jako przestrzeń wartości; mityczny świat, w którym panowały naturalny porządek i harmonia wszelkich bytów, nienaruszone przez chaos I wojny światowej.
• Poetycki i oniryczny charakter filmu oraz jego funkcje (wspomnienie, nostalgia, poczucie wydziedziczenia i straty, potrzeba zakorzenienia w tradycji itp.); podkreślenie subiektywnego charakteru rekonstruowanej w filmie (za powieścią) przestrzeni.
• Dolina Issy jako film o zagładzie dawnego świata; idealizacja i mityzacja przeszłości podkreślająca dramat wykorzenienia, wygnania twórców z raju dzieciństwa.
• Konwicki jako autor jednego tematu (do którego powraca w swoich powieściach i filmach): powroty do swej kresowej małej ojczyzny – świata, którego już nie ma.

Przykładowe utwory literackie korespondujące z zagadnieniem:

• Adam Mickiewicz, Pan Tadeusz
  – obraz Litwy i krainy nadniemeńskiej (wraz z należącym do niej światem dawnej szlachty) jako utraconego kraju lat dziecinnych, który jest „święty i czysty”, stanowi przestrzeń szczęśliwych wydarzeń, szczerych uczuć i prawdziwych wartości; istnieje tylko w pamięci stęsknionych emigrantów, a widzieć można go jedynie oczyma duszy.
• Czesław Miłosz, Dolina Issy
  – nierozerwalny związek przyrody z życiem mieszkańców doliny i znaczenie tego miejsca dla inicjacji w dorosłość młodzieńczego bohatera utworu; natura jako wielka, niezrozumiała siła – piękna i okrutna zarazem; mistrzostwo opisów przyrody.
• Tadeusz Konwicki, Kronika wypadków miłosnych
  – opowieść o pierwszym wielkim uczuciu dwojga maturzystów oraz ich wchodzeniu
  w dojrzałość jako pretekst powrotu do „kraju lat dziecinnych” i wspomnień o utraconej arkadii.
• Paweł Huelle, Weiser Dawidek (lub inna powieść z nurtu tzw. literatury „małych ojczyzn”)
  – opisanie wydarzeń z okresu dzieciństwa usytuowanych w pejzażu przedwojennego Gdańska, będącego utraconą małą ojczyzną autora; wyidealizowana rekonstrukcja nieistniejącego już świata z perspektywy dwudziestu kilku lat.

2. Różne sposoby przedstawienia ponadczasowych zagadnień egzystencjalnych oraz związanych z nimi refleksji w utworach literackich i innych tekstach kultury.

• Nostalgiczny obraz małej ojczyzny Miłosza (i jednocześnie małej ojczyzny reżysera), postrzeganej jako utracony raj dzieciństwa, arkadyjska kraina szczęścia i jego funkcje:
  – rekonstrukcja wyidealizowanej przeszłości,
  – zobrazowanie poczucia straty i wykorzenienia,
  – poszukiwanie zakorzenienia w tradycji,
  – potrzeba pocieszenia i odzyskania poczucia tożsamości.
• Marzenia o arkadii, miejscu nietkniętym chaosem wojny (historii), gdzie panuje naturalny porządek świata.
• Losy Tomasza Surkonta – opowieść o dojrzewaniu, inicjacji w dorosłość, wtajemniczaniu w naturę, miłość, śmierć.
• Świat jako arena ścierania się sił dobra i zła (historia Baltazara).
• Pytanie o miejsce Boga w życiu ludzi i Jego istotę.
• Opozycja między światem mężczyzn i światem kobiet, różne sfery, do których należą.
• Nierozstrzygnięte pytanie o tożsamość człowieka (korzenie, narodowość, wyznanie, rodzina, język, miejsce zamieszkania, przynależność etniczna itp.).

Przykładowe utwory literackie korespondujące z zagadnieniem:

• William Shakespeare, Makbet
  – dramatyczna, pesymistyczna wizja człowieka, który nie jest w stanie zapanować nad swymi namiętnościami; przeświadczenie, że każdy ma w sobie ziarno zła, które może wykiełkować i zniszczyć człowieka (losy Makbeta ewokują pytanie, co sprawia, że uczciwy człowiek staje się zbrodniarzem); topos świata-teatru, w którym człowiek jest tylko aktorem.
• Juliusz Słowacki, wybrane wiersze (np. Hymn)
  – wyraz samotności artysty, refleksje o istnieniu, przemijaniu, nicości, relacjach człowieka z Bogiem itp.
• Bolesław Prus, Lalka
  – Wokulski, Rzecki (a także inni bohaterowie, np. doktor Szuman) snują różnorodne refleksje filozoficzne, np.:
  ▪ Jaki jest sens egzystencji człowieka? Skąd przybył i dokąd dąży?
  ▪ Czy posiadanie uczuć i zdolność do miłości są szczęściem czy przekleństwem człowieka?
  ▪ Czy człowiek jest tylko marionetką w rękach losu?
  ▪ Jaki sens mają wszelkie starania i pragnienia ludzkie?
  ▪ Na czym polega szczęście człowieka? Jak je osiągnąć?
  ▪ Czy człowiek jest wolny w swoich dążeniach, czy też jest determinowany przez jakąś siłę zewnętrzną lub wewnętrzną?
• Joseph Conrad, Jądro ciemności
  – dramatyczny obraz kondycji ludzkiej (tytułowa ciemność) i wyraz nieufności wobec idei cywilizacji i postępu.
• Tadeusz Borowski, wybrane opowiadania
  – przedstawienie klęski człowieka, który w sytuacji ekstremalnej traci swoje człowieczeństwo i zdolny jest do największej podłości, aby ocalić swe istnienie.

3. Sposób ukazania dziecka w różnych tekstach kultury.

• Zamysł kompozycyjny filmu – dwa plany czasowe; rola postaci Tomasza Surkonta.
• Pobyt Tomasza w majątku dziadków i związane z nim przeżycia; Dolina Issy jako opowieść o dojrzewaniu; wchodzenie w świat przyrody, miłości erotycznej, poznawanie istoty śmierci itp.
• Podwójna narracja powieści Miłosza (dwie formy świadomości: dorosły „kronikarz” i dziecko – Tomasz Surkont) a narracja filmowa (perspektywa widzenia Tomasza jako wykładnia subiektywności postrzegania świata).
• Konstrukcja filmu (luźne epizody utrzymane w poetyckim, nieco onirycznym rytmie) wykładnią postrzegania przez Tomasza ludzi, wydarzeń i sytuacji (np. historia Baltazara, śmierć wiewiórki).
• Wchodzenie zagrażającej domowemu szczęściu Historii w mityczny świat arkadii widziany oczyma dorastającego chłopca.
• Odbicie wielokulturowości Litwy w sposobie postrzegania świata przez bohatera.
• Podkreślenie (poprzez wprowadzenie bohatera dziecięcego) poczucia straty, wydziedziczenia ze szczęśliwej krainy dzieciństwa (które dotyczy zarówno Miłosza, jak i Konwickiego).
• Autobiograficzność postaci Tomasza (wspomnienia z dzieciństwa spędzonego nad Issą-Niewiażą).

Przykładowe utwory literackie korespondujące z zagadnieniem:

• Jan Kochanowski, Treny
  – przedstawienie zmarłej Urszulki, której (wyolbrzymione) cnoty i talenty są wyrazem wielkości straty i rozpaczy nieszczęśliwego ojca, przeżywającego kryzys światopoglądowy.
• Bolesław Prus, Antek (lub inna nowela pozytywistyczna, której bohaterem jest dziecko)
  – tendencyjnie pokazana postać dziecka wiejskiego, którego losy są ilustracją potrzeby programu pozytywistycznego i kierują uwagę czytelnika ku kwestiom pracy u podstaw.
• Władysław Stanisław Reymont, Chłopi
  – postacie dzieci (np. Józia, Witek, Piotruś, syn Antka i Hanki) dopełniają zbiorowy portret chłopów, obrazują warunki, w jakich wychowywały się i dorastały dzieci z różnych „warstw” społeczności wiejskiej, a także wprowadzają perspektywę indywidualną (osobowości, problemy i potrzeby każdego z dziecięcych bohaterów).
• wybrane opowiadanie Idy Fink lub Irit Amiel przedstawiające dziecko (lub dzieci)
  – dramatyczny los dzieci żydowskich wyrazem tragedii Holocaustu.

Inne zagadnienia przydatne do interpretacji filmu

• Sposoby ukazania ojczyzny utraconej w różnych tekstach kultury.
• Funkcjonowanie tradycji romantycznej w dziełach późniejszych epok.
• Motyw arkadii i jego funkcje w utworach literackich i dziełach innych sztuk.
• Dwór szlachecki w dziełach różnych sztuk; sposób jego przedstawienia i funkcje.
• Natura ukazana w różnych tekstach kultury: temat, bohater i tło wydarzeń.

Słowa kluczowe:

mała ojczyzna, przeszłość, powrót, wspomnienie, nostalgia, przyroda, arkadia, Litwa, dziecko, dojrzewanie, tradycja romantyczna