1. Zbiorowy portret polskiego społeczeństwa ukazany w różnych tekstach kultury.

• Sięgnięcie przez Konwickiego do wielkiego dramatu romantycznego traktującego o Polsce i Polakach – adaptacja filmowa wszystkich części Dziadów Mickiewicza; „opowieść o Dziadach” a nie „Dziady na ekranie”.
• Funkcja i wymowa tytułowego motywu lawy (zaczerpniętego z dramatu Mickiewicza).
• Film o Polakach ukazujący ponadczasowy portret polskiego społeczeństwa: według słów reżysera – odbicie polskich kompleksów, urazów, niespełnionych nadziei.
• Pokazanie wartości ważnych dla Polaków (związanych z ideałami romantycznymi), jak umiłowanie wolności, obrona indywidualizmu, szacunek dla człowieczeństwa.
• Panorama polskiej historii XIX-wiecznej i współczesnej; przeplatanie się obrazów z różnych okresów historii Polski, np. podczas Wielkiej Improwizacji, Widzenia Księdza Piotra czy w epilogu filmu (np. sceny z XIX-wiecznych powstań narodowych, II wojny światowej, obrazy z Auschwitz, współczesna ulica warszawska, msza papieska przed Pałacem Kultury); funkcje wstawek i przebitek montażowych.
• Sceny i symbole ukazujące martyrologię Polaków.
• „Rozrachunkowy” obraz Polaków, np.:
  – obrazy zdrady narodowej (towarzystwo stolikowe, lewa strona na balu);
  – postać Belzebuba ucharakteryzowana na polskiego szlachcica.
• Funkcje postaci i motywów symbolicznych, np. anioł z amarantową szarfą (Polonia), orzeł próbujący poderwać się do lotu, motywy rozkwitającej przyrody.
• Wizja ziszczania się marzeń o wolności – aluzja do wydarzeń współczesnych (sceny nawiązujące do wydarzeń współczesnych z lat 80.).

Przykładowe utwory literackie korespondujące z zagadnieniem:

• Jan Kochanowski, Pieśń V, Ks. II; O spustoszeniu Podola przez Tatarów
  – obraz Polski nękanej przez niżej od niej stojących cywilizacyjnie Tatarów; wezwanie szlachty do przezorności i opodatkowania się na rzecz stałej armii.
• Piotr Skarga, Kazania sejmowe
  – przedstawienie wad Polaków i mankamentów polskiego społeczeństwa – „chorób Rzeczpospolitej”, które nieuchronnie prowadzą do upadku państwa; porównanie Polski do tonącego okrętu; nawoływanie do poprawy.
• Ignacy Krasicki, Do króla (lub inna satyra ukazująca wady polskiego społeczeństwa, np. Świat zepsuty, Pijaństwo)
  – krytyczny obraz konserwatywnej sarmackiej szlachty: głupiej, próżnej, zawistnej, o ograniczonych horyzontach umysłowych – niepotrafiącej docenić dobrego oświeconego władcy.
• Bolesław Prus, Lalka
  – obsesyjna, spóźniona miłość Wokulskiego do Izabeli Łęckiej jako uczucie destrukcyjne, prowadzące do klęski bohatera, który żyje złudzeniami, postrzegając ukochaną przez pryzmat romantycznych wyobrażeń;
  – inne oblicza miłości, np. „silniejsza niż śmierć” miłość prezesowej Zasławskiej do stryja Wokulskiego, nieszczęśliwa miłość pani Stawskiej.
• Adam Mickiewicz, III część Dziadów
  – naród „jak lawa” – wewnętrzny podział polskiego społeczeństwa zobrazowany m.in. podziałem na towarzystwo stolikowe i przy drzwiach w scenie VII oraz na prawą i lewą stronę w scenie VIII; pokazanie szlachetności młodzieży będącej nadzieją narodu.
• Stanisław Wyspiański, Wesele
  – pokazanie głęboko tkwiących w narodzie podziałów społecznych, uniemożliwiających podjęcie wspólnej walki;
  – rozrachunek z polskimi mitami narodowymi.

2. Postać poety (artysty) i jego rola w życiu społeczeństwa ukazane w różnych tekstach kultury.

• Lawa jako opowieść o Mickiewiczu (ukazanie poety romantycznego przez jego dzieło); podobieństwo przeżyć egzystencjalnych Konwickiego i Mickiewicza.
• Postać Mickiewicza „rozdwojona”: stary Poeta (z czasów paryskich) grany przez Gustawa Holoubka oraz młody poeta-kochanek i więzień bazyliańskiej celi (rola Artura Żmijewskiego); znaczenie tego zabiegu reżyserskiego.
• Kwestie wygłaszane przez starego Poetę (m.in. Przedmowa rozpoczynająca i zamykająca film, Wielka Improwizacja) – syntezą losów polskiego narodu i postawieniem pytań o sens dziejów; zaangażowanie poety w życie narodu.
• Funkcja przebitek montażowych podczas Wielkiej Improwizacji – ekspozycja doniosłych pytań egzystencjalnych zadawanych przez poetę (np. o sens cierpienia); uniwersalizacja najbardziej dramatycznych doświadczeń narodu polskiego i ludzkości.
• Rozbudowane (w stosunku do dramatu) motywy biografii Mickiewicza, a zwłaszcza postać Maryli (której twarz mają także inne postacie kobiece); wyeksponowanie roli miłości i trwałej jej obecności w życiu poety; splot problematyki patriotycznej i miłosnej.
• Nadanie Mickiewiczowskiej postaci Gustawa-Konrada – poety romantycznego, kochanka i patrioty – wymiaru ponadczasowego.
• Lawa jako opowieść o samym Konwickim (powrót do kraju lat dziecinnych, małej ojczyzny twórcy); funkcja zdjęć ukazujących obrazy Wilna i Wileńszczyzny z różnych okresów historycznych.

Przykładowe utwory literackie korespondujące z zagadnieniem:

• Jan Kochanowski, Pieśń XXIV, Ks. II („Niezwykłym i nie leda piórem opatrzony…”)
  – renesansowy manifest dumy poety przeświadczonego, iż swoimi dziełami zapewnił sobie nieśmiertelność (kontekst: renesansowy topos Deus artifex).
• Adam Mickiewicz, III część Dziadów
  – Wielka Improwizacja jako wyraz mocy twórczej i siły sprawczej poety, który czuje się przywódcą narodu i w imię szczęścia tegoż narodu wyzywa Boga na pojedynek; romantyczna koncepcja poezji, kreacja poety romantycznego (wybitność, wielkość, samotność, poczucie wyalienowania, tragiczność itp.)
• Juliusz Słowacki, Grób Agamemnona
  – rola poety w dziejach narodu – prawo do poruszania bolesnych kwestii i budzenia sumień; skontrastowanie własnej sytuacji poety narodu słabego z Homerem – piewcą niezłomnych Greków.
  – przeświadczenie poety o sile własnej twórczości, która będzie oddziaływała na przyszłe pokolenia i przyczyni się do moralnego odrodzenia narodu, choć sam poeta był niedoceniany za życia (autobiografizm).
• Stanisław Wyspiański, Wesele
  – artyści (postacie rzeczywiste wprowadzone do literatury) uczestniczący w weselu w bronowickiej chacie, m.in. Poeta, Pan Młody, Gospodarz, Nos, i ukazywane przez nich dylematy sztuki: chłopomania, bierność, modernistyczne pozy, marzenia o wielkości i wielkim znaczeniu sztuki itp.

3. Relacje między przeszłością i teraźniejszością („wczoraj” i „dziś”) ukazane w różnych tekstach kultury.

• Zamysł kompozycyjny filmu: połączenie wszystkich części Dziadów w układ obrazów, przeplatanych powtarzającymi się scenami i ujęciami, pokazującymi rytm polskich dziejów; odejście od porządku fabularnego.
• Historyczne i współczesne odniesienia włączone do adaptacji romantycznego dzieła poprzez różne zabiegi artystyczne, np.:
• zaskakujące zestawienia montażowe (samochody pod pałacem Senatora, współczesne migawki z Wilna i Warszawy);
  – przebitki towarzyszące kwestiom postaci, np. podczas Wielkiej Improwizacji i WidzeniaKsiędza Piotra czy w epilogu filmu (np. sceny z XIX-wiecznych powstań narodowych, II wojny światowej, obrazy z Auschwitz, współczesna ulica warszawska, msza papieska przed Pałacem Kultury, robotnicy wychodzący ze Stoczni Gdańskiej);
• Podkreślenie ponadczasowego charakteru Dziadów i znaczenia dzieła dla polskiej historii poprzez powierzenie roli Konrada Gustawowi Holoubkowi, odtwórcy tej roli we wcześniejszych znaczących inscenizacjach dramatu.
• Ujawnianie, iż film jest artystyczną wypowiedzią ukazującą wizję dziejów i polskie kompleksy w konkretnej sytuacji historycznej (np. pokazanie ekipy filmowej i aktorów wychodzących przez bramę Wytwórni Filmów Dokumentalnych i Fabularnych).
• Ponadczasowy portret zbiorowy polskiego społeczeństwa; ukazanie polskich kompleksów głęboko tkwiących w podświadomości, marzeń, dążeń niepodległościowych, romantycznych wzorców i idei, na których budowana jest polska tożsamość; funkcja obrazów symbolicznych, np. scen na cmentarzu, cmentarnych ptaków okrążających glob ziemski, orła podrywającego się do lotu, Anioła-Polonii pojawiającego się w różnych kontekstach.
• Ukazanie ponadczasowego tragizmu polskich losów (przebitki montażowe: XIX-wieczne powstania narodowe, zesłańcy syberyjscy, Katyń, Auschwitz, powstanie warszawskie itp.).
• Przedłużenie tragicznej historii we współczesnych nadziejach Polaków (współczesna warszawska ulica, msza papieska itp.).
• Optymistyczny wydźwięk scen kończących film (nadzieje i marzenia wolnościowe, które przez lata podtrzymywały Polaków, zaczynają się spełniać).

Przykładowe utwory literackie korespondujące z zagadnieniem:

• Stanisław Wyspiański, Wesele
  – pokazanie, jak historia kształtuje współczesność; dawne wydarzenia stworzyły przepaść między warstwami społecznymi i uniemożliwiają prawdziwe zjednoczenie oraz podjęcie wspólnej walki;
  – rozrachunek z polskimi mitami narodowymi, które kształtują nasze wyobrażenia i sprawiają, że pogrążony w letargu naród nie jest w stanie zerwać się do czynu.
• Krzysztof Kamil Baczyński, Historia
  – tragizm historiograficzny; historia jako mechanizm zmuszający kolejne pokolenia do spłacania tej samej daniny krwi, cierpienia i łez („to krew ta sama spod kity czy hełmu”); wizja pochodu ludzkości pogrążającego się w czasie, schodzącego w dół, pod ziemię i pytanie, jak przyszłe pokolenia ocenią tragiczną sytuację ludzi żyjących w czasie wojny.
• Tadeusz Borowski, Opowiadania (U nas w Auschwitzu…)– refleksje bohatera-narratora o tym, iż istnieje znak równości między XX-wiecznymi systemami totalitarnymi a starożytnym niewolnictwem; ocenę historii w pamięci pokoleń kształtują zwycięzcy.
• Gustaw Herling-Grudziński, Inny świat
  – znaczenie utworu Dostojewskiego dla Natalii Lwownej i samego Autora: ciągłość między katorgą a sowieckim łagrem budująca wspólnotę cierpienia pokoleń; funkcja tytułu, podtytułu i motta.

Inne zagadnienia przydatne do interpretacji filmu

• Sposoby ukazania tradycji funkcjonującej we współczesnym świecie i warunkującej ciągłość pokoleń.
• Motyw anioła w różnych tekstach kultury; jego wcielenia i funkcje w dziele.
• Etos polski: sposoby ukazania w literaturze i dziełach należących do innych dziedzin sztuki wartości ważnych dla polskiego społeczeństwa.
• Relacje między jednostką i społeczeństwem zobrazowane w różnych tekstach kultury.

Słowa kluczowe:

romantyzm, ojczyzna, tradycja, naród polski/Polska, społeczeństwo, historia/przeszłość, współczesność, wybitna jednostka, poeta, miłość.