Lekcja 31 – W kręgu tradycji romantycznej

Znaczenie romantyzmu dla historii polskiego społeczeństwa i dla kultury polskiej jest ogromne. To bez wątpienia najsilniej oddziałujący na wyobraźnię oraz na zachowania zbiorowe i indywidualne prąd ideowo-artystyczny. Nasza tożsamość wspólnotowa znajduje jeden ze swoich głównych punktów oparcia w sztuce, a zwłaszcza w literaturze romantycznej.

Sceny do analizy

Lawa, reż.: Tadeusz Konwicki (1989)

Pan Tadeusz. Księga I. Gospodarstwo, reż.: Julian Antonisz (1980)

Opracowanie: dr Przemysław Kaniecki

W II połowie XIX wieku i w stuleciu kolejnym artyści polscy musieli zawsze określać się właśnie wobec tej tradycji. Dotyczyło to zarówno twórców literatury, malarstwa, teatru, muzyki, jak i reżyserów filmowych. Zagadnienie romantyzmu i stworzonego w tej epoce paradygmatu wzbudzało silne kontrowersje i dyskusje. W okresie powojennym sztuka filmowa przejęła niemałą część zadania naświetlania zachowań z najnowszej historii Polski, uznawanych za postromantyczne (jako takie rozpatrywano m.in. niektóre elementy kampanii 1939 roku oraz powstanie warszawskie). Podejmowano także wyzwanie sondowania żywotności paradygmatu romantycznego w społeczeństwie oraz – w najbardziej ambitnych realizacjach – proponowano publiczności jej portret zbiorowy (zorientowany na romantyzm) wysuwając pytania o nasze rozumienie romantyzmu.

Pan Tadeusz. Księga pierwsza. Gospodarstwo Juliana Antonisza z 1980 roku i Lawa Tadeusza Konwickiego z roku 1989 – filmowe adaptacje dwóch dzieł Adama Mickiewicza – z jednej strony stanowią bardzo osobiste odczytania Pana Tadeusza i Dziadów, z drugiej zaś ich autorzy postawili sobie za cel pobudzić widzów do refleksji i zachęcić do autoanalizy. Mimo wszystkich różnic dzielących oba filmy, takich jak gatunek, długość metrażu, wykorzystane środki artystyczne, tonacja dramaturgiczna czy typ humoru, są one dziełami bardzo pokrewnymi pod względem sugestywności i zacięcia polemicznego – polemiki ze stereotypami nadbudowanymi na tradycji romantyzmu.

Oba filmy to przedsięwzięcia pod każdym względem zdumiewające. Antonisz przeniósł I księgę Pana Tadeusza na ekran w postaci dziesięciominutowego filmu animowanego, wykonanego zresztą wyjątkowo nieprzystającą do języka literackiego pierwowzoru awangardową techniką rysowania bezpośrednio na taśmie filmowej. Konwicki natomiast spoił w jednym dwuipółgodzinnym filmie fabularnym, co wydawało się niemożliwe, wszystkie części Mickiewiczowskiego dramatu (oczywiście ich fragmenty), wspierając się na strukturze romantycznego dzieła otwartego i komponując filmowy esej, w którym zawarty został komentarz do XX-wiecznej współczesności polskiej.

Scenariusze lekcji

1. Antonisz czyta Mickiewicza, czyli epopeja narodowa w awangardowym wydaniu. Rozmowa na temat filmu „Pan Tadeusz. Księga I. Gospodarstwo” W reż. J. J. Antonisza
2. Mickiewiczowskie „Dziady w konfrontacji ze współczesnością. Dyskusja nad „Lawą” Tadeusza Konwickiego

Prezentacja

W kręgu tradycji romantycznej

Zagadnienia do dyskusji

Czemu służą filmowe prowokacje, takie jak obsadzenie przez Konwickiego Grażyny Szapołowskiej w roli Anioła przepasanego amarantową szarfą czy wybrana przez Antonisza forma adaptacji?
Porównanie Lawy Konwickiego i Pana Tadeusza Wajdy.
Obecność we współczesnym życiu społeczeństwa polskiego wartości romantycznych, takich jak dyktowane przez paradygmat romantyczny umiłowanie wolności, solidarność ze społeczeństwami zniewolonymi, wartość jednostki i indywidualizm. Jakie momenty polskiej historii XX wieku i ostatniej dekady można rozpatrywać w kontekście paradygmatu romantycznego („romantycznych” zrywów)?
Romantyzm a megalomania narodowa (np. kwestia rozumianego w sposób uproszczony mesjanizmu) – obecność tej kwestii u Konwickiego.
Mit Napoleona w polskiej tradycji kulturalnej a prawda historyczna. Filmowa wizja wojsk napoleońskich u Wajdy (Pan Tadeusz, por. z wcześniejszymi Popiołami), wizja wojen napoleońskich u Antonisza (finał Księgi I).
Obecność dramatów romantycznych we współczesnym teatrze polskim. Porównanie sytuacji obecnej ze znaczeniem dla społeczeństwa polskiego spektakli według dzieł romantycznych w XX w. Współczesna pamięć powojennych wystawień Dziadów czy dzieł Wyspiańskiego.
Jakie utwory romantyczne wydają się warte do przeniesienia na ekran – i w jaki sposób, za pomocą jakiego języka, można by to uczynić?
Filmowa nośność dzieła pisanego wierszem.