Lekcja 32 – Polacy i żydzi

Kultura żydowska w Polsce dawno już przygasła.

Sceny do analizy

Dworzec Gdański, reż.: Maria Zmarz-Koczanowicz (2007)
Jeszcze tylko ten las, reż.: Jan Łomnicki (1991)
Przy torze kolejowym, reż.: Andrzej Brzozowski (1963)

Opracowanie: dr Kamila Żyto

Choć istnieje Festiwal Kultury Żydowskiej czy teatr żydowski, to jednak, jak pisał Aleksander Hertz, zgasły szabasowe świece. Holocaust oraz wydarzenia marca 1968 roku w dużej mierze zamknęły usta wyznawcom religii mojżeszowej zamieszkującym terytoria Rzeczypospolitej Polskiej. Nie zmienia to jednak faktu, że: „Tutaj, w Polsce, tu, pod naszymi stopami, gdzie kiedyś stali rabini, kabaliści i chasydzi, znajduje się skarb ukryty, skarb żydowskiej pamięci, doświadczeń i osiągnięć duchowych. Teraz kiedy Żydzi nie mieszkają już w Polsce, Polska wciąż mieszka w Żydach. Dla wielu z nas – podkreśla Baron L. Sherwin, amerykański Żyd polskiego pochodzenia – Izrael jest ojczyzną fizyczną, lecz Polska – ojczyzną duchową. Nasze wspomnienia to wspomnienia żydowskiego życia w tym kraju. Skończyła się fizyczna obecność, ale melodia niggun tego, co stworzono – trwa”. Tak jak w Żydach pozostała pamięć tradycji, którą tworzyli w Polsce, tak w licznych polskich dziełach literackich, filmowych czy malarskich zachowały się wizerunki Żydów jako członków lokalnych społeczności. Sztuka od wielu wieków daje świadectwo wspólnej historii dwóch różniących się wyznaniem narodów, przypomina o tym, że los złączył je ze sobą na dobre i złe. Wyznawcy judaizmu są bohaterami powieści, noweli, opowiadań czy dramatów powstających w różnych epokach. W romantyzmie Adam Mickiewicz opisał Żyda Jankiela (Pan Tadeusz). W pozytywizmie – epoce społecznie szczególnie wrażliwej – postaci pochodzenia żydowskiego były bohaterami utworów Marii Konopnickiej, Elizy Orzeszkowej, Bolesława Prusa. W dwudziestoleciu międzywojennym, kiedy fala antysemityzmu w Polsce i Europie narastała, twórcy tacy jak Stanisław Ignacy Witkiewicz wnikliwie portretowali starszych braci w wierze. Zauważyć także warto, że „postać Żyda jest w dyskursie kultury polskiej archetypiczną niemal figurą Obcego, którą cechuje wyraźna odrębność, wobec tego wszystkiego, co na poziomie zbiorowej świadomości składa się na mit polskości i charakterystyczny dlań wzór osobowy”. Dlatego waśnie Żydzi portretowani przez rodzimych poetów, pisarzy, dramaturgów, malarzy czy reżyserów są często obarczeni stygmatem inności. Wyznawcy religii mojżeszowej już samą swoją obecnością zmuszają do określenia swojego względem nich stosunku. Polacy jako żyjąca przez wieki wespół z narodem żydowskim wspólnota składająca się głównie z katolików poprzez sztukę dążą do określenia i zdefiniowania swoich relacji z tym specyficznym sąsiadem. Nie tylko zresztą teksty kultury, ale i wciąż na nowo podejmowane społeczne i polityczne debaty są świadectwem potrzeby rozliczenia wspólnej historii, zrewidowania jej sensu. Polacy i Żydzi to temat wciąż ważny, wciąż kontrowersyjny, wciąż obecny w publicznym dyskursie. Film jako sztuka stosunkowo młoda, bo licząca sobie niewiele ponad wiek, wielokrotnie podejmowała trud opisania bolesnych i skomplikowanych relacji polsko-żydowskich. Nie da się wymienić wszystkich obrazów polskiej kinematografii dotykających tej problematyki, nie sposób choćby zdawkowo ich opisać. Obrazy, które zostaną poddane szczegółowej analizie, a więc Jeszcze tylko ten las Jana Łomnickiego, Przy torze kolejowym Andrzeja Brzozowskiego oraz Dworzec Gdański Marii Zmarz-Koczanowicz są dziełami potwierdzającymi wagę i aktualność omawianego zagadnienia.

Scenariusze lekcji

1. Postawy Polaków Wobec Zagłady Żydów podczas II Wojny światowej – Film „Przy Torze Kolejowym” Andrzeja Brzozowskiego

Zagadnienia do dyskusji

Jaką rolę pełnią stereotypy w postrzeganiu Żydów przez Polaków w filmie Jeszcze tylko ten las Jana Łomnickiego?
Jak można zinterpretować tytuł filmu Jana Łomnickiego Jeszcze tylko ten las?
Czy stara Kulgawcowa, bohaterka filmu Jeszcze tylko ten las, jest postacią pozytywną czy negatywną? Podaj argumenty za i przeciw, a następnie wyciągnij wnioski oraz oceń postawę bohaterki.
Czy film Jeszcze tylko ten las jest opowieścią o ludziach czy sprawie? Uzasadnij swoją odpowiedź.
Czym jest reportaż telewizyjny? Jakie cechy tego gatunku odnajdziemy w dokumencie Marii Zmarz-Koczanowicz? Jak reżyserka stara się wyjść poza tę formułę wypowiedzi?
W jaki sposób w filmie Dworzec Gdański podważona zostaje wiarygodność filmowych materiałów archiwalnych z czasów PRL-u?
Kim są bohaterowie dokumentu Marii Zmarz-Koczanowicz? Jak sami definiują swoją tożsamość?
Na podstawie wywiadów składających się na film Dworzec Gdański omów stosunek społeczeństwa polskiego do tak zwanej „kwestii żydowskiej”.
Dlaczego Andrzej Brzozowski kręcąc fabularny film Przy torze kolejowym pozostaje dokumentalistą?
Jakie środki formalne charakterystyczne dla języka filmu zostały wykorzystane przez Andrzeja Brzozowskiego w celu podkreślenia wyalienowania głównej bohaterki?
Jak reżyser filmu Przy torze kolejowym pokazuje Polaków – mieszkańców okolicznych wsi?
Które sceny w filmie Brzozowskiego można uznać za symboliczne w swej wymowie? Odczytaj ich znaczenie.