Lekcja 34 – Na styku kultur

Ponowoczesny świat zdominowała polityka liberalnego multikulturalizmu. Definiuje ją poszanowanie wszelkiej odmienności i życzliwe zainteresowanie reprezentantami innych kultur (o czym świadczy poczytność biografii ludzi o skomplikowanych rodowodach etnicznych i popularność, jaką cieszą się egzotyczne kinematografie).

Sceny do analizy

Dolina Issy, reż.: Tadeusz Konwicki (1982)

Syberyjska lekcja, reż.: Wojciech Staroń (1998)

Opracowanie: dr Natasza Korczarowska

Zdaniem antropologów kultury, tak powszechna dzisiaj fascynacja „pograniczami”, bierze się z kryzysu uniwersalizmu, kryzysu myślenia faworyzującego centralistyczny, autorytatywny i zhierarchizowany model kultury. W kontekście rodzimej twórczości szczególnego znaczenia nabiera możliwość dyskusji na temat wielokulturowej struktury polskiego społeczeństwa. Po transformacji ustrojowej z 1989 roku, w publicznym dyskursie podjęto problem Kresów Wschodnich, stanowiący w dobie PRL-u temat tabu (jedną z nielicznych – uwikłanych jednak w konteksty ideologiczne – prób przełamywania owego tabu był kultowy tryptyk Sylwestra Chęcińskiego Sami swoi). Polskie sentymenty narodowe „od zawsze” kierowały się w stronę wschodnich kresów Pierwszej Rzeczypospolitej, utraconych pod koniec XVIII stulecia – w stronę Litwy, Ukrainy, Białorusi, w stronę Wilna i Lwowa. Pogranicze wschodnie – w dużej mierze za sprawą traumatycznych wydarzeń powojennych – zajęło szczególne miejsce w obszarze narodowej pamięci. W kulturze doby PRL-u, na skutek działania cenzury, narastała tendencja do mitologizacji tych ziem. Narodził się mit Kresów jako ziemskiej Arkadii, w której bezkonfliktowo egzystowali przedstawiciele odmiennych kultur: polskiej, rosyjskiej, ukraińskiej czy żydowskiej. PRL-owska propaganda forsowała ideę państwa jednonarodowego i monokulturowego. Socjalizm – jak podkreśla Dobrochna Dabert – ze swoją utopią tworzenia nowego społeczeństwa rozpoczął jej formowanie od wykorzenienia, rujnowania wrażliwości, niszczenia tradycji. Jakby na przekór „oficjalnie zadekretowanej” zasadzie homogenizacji społecznej powstawały filmy manifestacyjnie głoszące potrzebę obrony wielokulturowej tożsamości Polaków (wystarczy wspomnieć chociażby arcydzieła Wajdy Ziemię obiecaną i Kronikę wypadków miłosnych, trylogię śląską Kazimierza Kutza czy twórczość Filipa Bajona ewokującą – rzadko obecny na polskich ekranach – temat relacji polsko-niemieckich). Jak zanotował jeden z recenzentów przy okazji premiery Austerii Jerzego Kwalerowicza w 1983 roku: Jesteśmy w tej części Europy wrażliwi na rytuał. Rytuał łatwiej pozwala znieść niebezpieczeństwo. To część wspólnego nam wszystkim dziedzictwa, wspólny mianownik pozwalający za „polskie” uważać także to, co rusińskie, litewskie, białoruskie, żydowskie. Polskie są na równi Pan Tadeusz, Dolina Issy, Austeria. W latach 90.,wraz ze zmianą kulturowego paradygmatu, pojawiła się ponowoczesna literatura regionalna. Nurt ten, zainicjowany debiutancką powieścią Pawła Huelle Weiser Dawidek z 1987 roku, w sposób modelowy realizować miał terapeutyczne funkcje sztuki: pomagać w odzyskaniu niezafałszowanej tożsamości, służyć rekonstrukcji przeszłości, zakorzeniać w tradycji. Była to proza stanowiąca do pewnego stopnia kontynuację tzw. „twórczości kresowej” Vincenza, Stempowskiego, Wittlina czy Miłosza. Eksplozja „literatury kresowej” w latach 80. i 90. była wynikiem zniesienia cenzury, jaką po wojnie nałożono na twórczość podejmującą problematykę rejonów objętych ustaleniami konferencji w Jałcie. Twórczość ta miała charakter rozrachunkowy, a jej celem stało się odzyskiwanie obszarów przeszłości przez lata skutecznie zakłamywanej. Zdaniem Małgorzaty Czermińskiej, „demaskatorskie” utwory pisarzy nowej generacji wyróżniał sposób ujmowania tematyki Kresów, które dla większości tych autorów były jedynie mitem rodzinnym, a nie bezpośrednim, osobistym doświadczeniem. Kryterium wiarygodności tej literatury nie mogła być już zatem – jak w przypadku Miłosza czy Konwickiego – „sprawdzalność życiorysowa”. Pisarze, tacy jak Paweł Huelle czy Stefan Chwin ocalili żywotność mitologii „pogranicza” włączając ją w obszar duchowy swojej własnej, przez siebie wyznaczanej, małej ojczyzny.Śladem ponowoczesnej literatury podążyło także współczesne polskie kino. Rezygnując z uprzywilejowanej przez „pokolenia kresowe” estetyki nostalgii, młodzi twórcy opowiadają o spotkaniu z kulturową innością. Te spotkania, jak dowodzi film Wojciecha Staronia, nie muszą być obciążone „przekleństwem pamięci”. Na styku kultur nie rodzą się już mity, lecz zapisy osobistych, czystko subiektywnych doświadczeń.

Scenariusze lekcji

Scenariusz nr 1

Poetycka podróż do krainy dzieciństwa w filmie Tadeusza Konwickiego „Dolina Issy” – Materiały metodyczne

Danuta Górecka

PRZEDMIOT język polski

CZAS 2 godziny dydaktyczne (bez projekcji filmu)

Treści nauczania zgodne z podstawą:

IV etap nauczania: uczeń wykorzystuje w interpretacji utworu konteksty, porównuje funkcjonowanie tych samych motywów w różnych utworach.

Pytanie kluczowe:

Czy „kraina dzieciństwa” przedstawiona w filmie była arkadią, mityczną krainą szczęśliwości?

Po zajęciach uczeń będzie umiał:

przytoczyć podstawowe informacje związane z twórczością Tadeusza Konwickiego i Czesława Miłosza;
samodzielnie formułować opinie i wnioski wynikające z analizy i interpretacji obrazu filmowego;
odczytać najważniejsze przesłania wybranych wierszy Czesława Miłosza.

Metody pracy:

praca w parach i w grupach, elementy heurezy i dyskusji, praca z tekstem

Materiały dydaktyczne:

rzutnik multimedialny, film „Dolina Issy” Tadeusza Konwickiego;
materiały pomocnicze nr 1–4;
arkusze papieru, mazaki.

Słowa kluczowe:

kraina dzieciństwa, arkadia, nostalgia, muzyka w filmie, struktura dzieła filmowego, związki między poezją a filmem, nastrojowość, film poetycki

Uwagi:

Przed zajęciami uczniowie zapoznają się z filmem „Dolina Issy” Tadeusza Konwickiego. Ich zadanie polega na opisaniu realiów socjologicznych, etnograficznych i historycznych, w których została osadzona akcja filmu. W tym celu podziel uczniów na trzy grupy i rozdaj karty pracy (materiał pomocniczy nr 1). Uczniowie mogą wypełniać je samodzielnie bądź zespołowo.

Przebieg zajęć:

Rozpocznij lekcję, rozdając uczniom kopie fragmentów utworów Adama Mickiewicza, Czesława Miłosza i Tadeusza Konwickiego (materiał pomocniczy nr 2). Poproś młodzież, aby zapoznała się z tekstami, a następnie, pracując w parach, poszukała odpowiedzi na pytania: Co łączy te fragmenty? Co na ich podstawie można powiedzieć o podmiotach lirycznych tekstów? Ustalenia uczniów zapisz na tablicy (np. nostalgia, tęsknota za utraconą krainą dzieciństwa, wyrazistość powracających wspomnień, motyw Litwy, motyw doliny rzeki itp.).

Odwołaj się do filmu „Dolina Issy” wcześniej obejrzanego przez klasę. Wspólnie z uczniami ustal czas i miejsce akcji: Litwa, okolice nad rzeką Niewiażą (Issą); ok. 1920 r., ta część Litwy stała się właśnie odrębnym państwem (w 1918 r. utworzono Republikę Litewską). Przypomnij najważniejsze fakty związane z genezą filmu (informacje te znajdziesz m.in. na stronach www.filmotekaszkolna.pl oraz www.filmpolski.pl). Zwróć uwagę uczniów na podobne losy reżysera filmu i autora książki pt. „Dolina Issy”. Podsumowując ten fragment lekcji, zapytaj podopiecznych: Dlaczego Tadeusz Konwicki zdecydował się nakręcić film właśnie na podstawie „Doliny Issy” Czesława Miłosza? Uczniowie zastanawiają się nad tym pytaniem, pracując w parach. Ich ustalenia zapisz na tablicy.

Przedstaw uczniom temat lekcji. Wyjaśnij, że ich zadaniem będzie zrekonstruowanie „kraju dzieciństwa” przedstawionego w filmie i omówienie sposobów jego poetyckiej kreacji.

Zacznij od zebrania wiadomości, które uczniowie opracowali po projekcji filmu w kartach pracy (materiały pomocnicze nr 1). Na początku poproś podopiecznych, aby usiedli w trzech grupach i wspólnie uzupełnili brakujące informacje. Następnie liderzy przedstawiają wyniki pracy zespołów, reszta klasy wprowadza swoje uzupełnienia. Podsumuj tę część lekcji, wskazując na bogate realia socjologiczne, etnograficzne, a nawet historyczne, które zostały pokazane w filmie. Razem z uczniami zastanów się, czy „kraina dzieciństwa” przedstawiona w filmie była arkadią, mityczną krainą szczęśliwości.

Poinformuj uczniów, że w drugiej części zajęć będą zastanawiali się nad tym, w jaki sposób w filmie wykreowano „krainę dzieciństwa”. W toku rozmowy, odpowiednio sterowanej przez ciebie pytaniami, pomóż uczniom sformułować spostrzeżenia dotyczące poetyki filmu. Zadbaj o to, aby młodzież zapisała je do zeszytów (zwróć uwagę na muzykę, światło, sposób pokazywania przyrody, wystudiowane, wyraziste kadry, epizodyczny charakter fabuły, brak tradycyjnej narracji przyczyno-skutkowej, różne płaszczyzny czasowe).

Podkreśl obecność wierszy Miłosza w filmie Konwickiego. Wymień ich tytuły oraz nazwiska aktorów, którzy je recytują (materiał pomocniczy nr 3). Następnie podziel uczniów na sześć zespołów. Wyjaśnij, że pierwsze dwie grupy zajmą się wierszem „W mojej ojczyźnie”; grupy trzecia i czwarta – utworem „Obłoki”, a piąta i szósta – lirykiem „Tak mało”. Rozdaj zespołom karty pracy (materiał pomocniczy nr 4), uczniowie będą je wypełniać w czasie projekcji fragmentów, w których aktorzy recytują poszczególne wiersze. Przed odtworzeniem filmu zadaj pytania:

Kiedy pojawia się ten wiersz w filmie, jakie sceny poprzedzają jego recytację, a jakie pojawiają się po niej?
• Kto recytuje wiersz? W jakich okolicznościach?
• Jakie znaczenia niesie z sobą ten wiersz w kontekście filmu? Co łączy tekst poetycki z filmową „Doliną Issy”?

Wnioski z dyskusji grupy zapisują na plakacie, który później prezentują na forum klasy.

Podsumowując, zadaj uczniom pytanie: Jaką rolę w filmie Tadeusza Konwickiego odgrywają wiersze Czesława Milosza? Propozycje zgłaszane przez młodzież zanotuj na tablicy. Zadbaj, aby uczniowie zapisali je w zeszytach (np. wiersze pełnią funkcję kompozycyjną – pojawiają się na początku i końcu filmu, są subiektywnym komentarzem do wydarzeń, podkreślają poetycki charakter filmu, stawiają ważne pytania, nadają obrazowi wieloznaczność, pogłębiają problematykę poruszaną w filmie, uniwersalizują przesłanie filmu).

Na koniec jeszcze raz przypomnij temat lekcji. Zauważ, że skoro rzeczywista podróż do „krainy dzieciństwa” z różnych powodów była niemożliwa, Miłosz i Konwicki powracali na Litwę dzięki ciągle żywej pamięci, w snach, marzeniach i wspomnieniach, którym nadawali poetycki kształt.

Ostatnią część lekcji poświęć omówieniu aktywności uczniów oraz wyjaśnieniu pracy domowej.

Praca domowa (do wyboru):

Wybierz jeden z wierszy Czesława Miłosza, który pojawia się w filmie, a następnie dokonaj analizy i interpretacji tego utworu, zwracając szczególną uwagę na jego związek z „Doliną Issy”.

„Dolinę Issy” Tadeusza Konwickiego określa się jako film poetycki, film psychologiczny, esej filmowy. Które z tych określeń wydaje ci się najwłaściwsze? Uzasadnij swoje stanowisko.

Scenariusz nr 2

Syberia w oczach Polaków końca XIX i XX wieku. A. Mickiewicz III cz. Dziadów oraz W. Staroń Syberyjska lekcja – Materiały metodyczne

Katarzyna Czubińska

ETAP EDUKACYJNY ponadpodstawowa

PRZEDMIOT język polski

CZAS

1 godzina

Cele:

zna historię zesłańców syberyjskich,
wie na czym polegał proces filomatów i filaretów,
konfrontuje obraz Rosji zawarty w dramacie Mickiewicza z obrazem z filmu Staronia,

Metody pracy:

analiza filmu, tekstu;
praca w parach,
prezentacja lub webquest,

Materiały dydaktyczne:

film Syberyjska lekcja, reż. W. Staroń, Polska 1998.
A. Mickiewicz, Dziady cz. III, Kraków 2005.
prezentacja
karta pracy

Pojęcia kluczowe:

powstanie listopadowe, proces filomatów i filaretów, zesłańcy syberyjscy, Wielka Emigracja

Przed zajęciami:

Uczniowie zapoznają się z filmem i dramatem w domu.

Zespół chętnych osób przygotowuje webquest na temat Filomatów i Filaretów oraz ich procesu. Lub w przypadku braku dostępu do rzutnika i komputera tradycyjną prezentację z plakatami.

WebQuest to nowoczesna metoda pracy dydaktycznej, która wykorzystuje możliwości technologii informacyjnej. Zasadniczym celem edukacyjnym WebQuest’u jest nauczenie poszukiwania informacji (w różnych źródłach, najczęściej w Internecie) oraz ich selekcjonowania, opracowywania, oceniania ich przydatności. Metoda ta aktywizuje ucznia, zmusza do samodzielnej pracy. Może być wykorzystywana w procesie nauczania dowolnego przedmiotu na każdym etapie edukacji. Więcej informacji na stronie: http://webquest-metoda.blogspot.com/

Uwagi:

Lekcja może stanowić wstęp do omawiania III cz. Dziadów lub jej podsumowanie wykorzystując informacje z Ustępu

Przebieg zajęć:

Lekcję rozpoczynamy od przedstawienia webqestu zawierającego informacje na temat procesu filomatów i filaretów a także ich zesłania na Syberię.

Czas około 5 min

Uczniowie w parach opracowują fragm. III cz. Dziadów,Ustęp Droga do Rosji.

Rosja oczami Mickiewicza – Droga do Rosji III cz. Dziadów

Jak wygląda droga do Rosji?
Dlaczego nazywa ją dziką krainą?
Kim są napotykani ludzie?
Jak wyglądają?
Czym się zajmują?
Wyjaśnij metaforę „duszy gąsienicy”

Np.:

Rosję stanowią ogromne niezaludnione połacie ziemi, na których brak jakichkolwiek śladów życia. Gdzieniegdzie wśród śniegu wybijają świerki lub jodły, w większości jednak jest to biała kraina. Napotkać tam można skupiska ludzkie zrzeszone w domach ustawianych w pary rzędem. Zamieszkane przez rosłych, wysokich ludzi o szerokich karkach i pustych oczach. Ludzi, którzy nigdy jeszcze nie sprzeciwili się temu w jaki sposób żyją, to ludzie których serce są gorące, ale jeszcze nieświadome niewoli, jednak czy się odważą walczyć o lepszy los tego nie wie.

Prezentacja efektów pracy.

Czas około 15 min

Jak wygląda świat Syberii po upływie przeszło 100 lat, co się zmieniło?

Uczniowie otrzymują karty pracy. Podobnie jak i poprzednio pracują z tekstem kultury. Przykładowe fragmenty filmu do wykorzystania:

początkowe sceny obraz mieszkania bohaterki,
scena z tramwajem widok z okien, fragm. dotyczący konduktorki,
scena pokazująca strajk nauczycieli.
łowienie ryb w przeręblach

Jak wyglądała Syberia po upływie przeszło 100 lat – Syberyjska lekcja

Jak wygląda życie na Syberii,
Co jest największym problemem ludzi zamieszkujących te tereny,
Do czego dążą, jakie mają marzenia pragnienia?
Dlaczego szerzy się wśród nich alkoholizm?

Np.:

Obecnie tereny, które pokazał Staroń zamieszkane są przez potomków zesłańców syberyjskich, wegetujących na obrzeżach dawnego imperium. Ich codzienność to ciężka praca w trudnych warunkach przy wielostopniowym mrozie, w większości brak zapłaty co wiąże się z brakiem jedzenia.

Każdy posiada tu kawałek ziemi, na którym uprawia ziemniaki, by móc przerwać zimę. Życie tych ludzi toczy się bez celu, chodzą do pracy, by nie zwariować, nie dla pieniędzy. Nie mają celu, dawne ideały przestały mieć znaczenie. Obecnie często tym ideałem staje się alkohol. By urozmaicić swoje życie uczestniczą w lekcjach j. polskiego lub jak jeden z bohaterów tłumaczą Biblię to daje im siłę do przetrwania.

Prezentacja efektów pracy.

Czas około 15 minut

Wnioski:

Jak zmieniła się Rosja – Syberia na przestrzeni 100 lat?

Np.:

Czas który dzieli dwa obrazy, literacki i filmowy Syberii z pozoru jest przepaścią, jednak, gdy patrzymy na to jak zmieniła się Syberia nie dostrzegamy upływu tak wielu lat. Mieszkania z pewnością posiadają wyższy standard, jest prąd, woda, gaz. To jednak nie zmienia faktu, że ludzie nadal nie mają tu za co żyć. Ich codzienność to tułaczka bez celu, nie widzą dla siebie przyszłości. Marzeniem jest tu praca w policji, gdyż zapewnia stabilizację finansową.

Bohaterka choć zaznacza, iż zżyła się ze swoimi uczniami to dodaje również, że cały czas jest tą osobą z zewnątrz. Nie może dostosować się choćby ze względu na jedzenie, które jest dla niej za tłuste, nie pojmuje, dlaczego świętują dzień kobiet przez 5 dniu kosztem pensji, choć na co dzień nie mają co włożyć do garnka. Różnice kulturowe nie zacierają się w tym filmie wręcz przeciwnie są zaznaczone dość intensywnie.

Zagadnienia do dyskusji

Jak rozumiesz pojęcie: „pogranicze kultur”?
Czy globalizacja oznacza zanik kulturowych partykularyzmów?
Jaką wizję Litwy realizuje film Tadeusza Konwickiego: historyczną czy mityczną?
Jakie elementy filmu tworzą obraz wielokulturowego pogranicza?
Jakie motywy powodują Tomaszem, kiedy mówi o sobie: Jestem gorszy?
W jaki sposób autorzy Syberyjskiej lekcji przeciwstawiają się romantycznej martyrologii?
Scharakteryzuj postawę turysty.
W czym przejawia się kulturowa odmienność bohaterów Syberyjskiej lekcji?
Porównaj stosunek autora wobec opisywanego świata w omówionych filmach. Czy różnice wynikają jedynie z odmienności rodzajów wypowiedzi (dokument/film fabularny)?
Opisz własne spotkanie z kulturową innością.

Broszura

1. Na styku kultur