Lekcja 46 – Człowiek religijny
Tematyka religijna od początków kina inspirowała. Próbowano wiele razy przekładu przekazu biblijnego na język audiowizualny, a sama historia Jezusa jest jedną z najczęściej podejmowanych w światowej kinematografii. Mimo to pogłębione treści religijne są rzadko obecne w kinie polskim, co wynika z dominacji katolicyzmu ludowego (sprzyja on rejestrowaniu obrzędowości, nie obrazowaniu życia duchowego), z przymusu komercyjnej atrakcyjności (przedwojenne filmy łączące melodramat, sensację i cudowność) i z przyczyn politycznych (wątki sakralne w powojennym kinie były zbędne propagandowo). Po 1989 roku trzeci z czynników przestał determinować produkcję filmową, pozostałe zaś nadal wpływają na rodzimą kinematografię.
Sceny do analizy
Dekalog 1, reż.: Krzysztof Kieślowski (1978)
Dybuk, reż.: Michał Waszyński (1937)
Katedra, reż.: Tomasz Bagiński (2002)
Opracowanie: dr Daria Mazur
Trzy dzieła, należące do wąskiej grupy filmów naznaczonych śladem metafizycznych poszukiwań, nawiązują do kategorii człowieka religijnego, związanej z koncepcją Mircei Eliadego, przypisującego ludzkiej strukturze duchowej doznanie sacrum jako wyróżniającą cechę gatunkową [1]. Dybuk jest najwcześniejszym z nich. Ukazuje on zdolność jednostki i całej społeczności do postrzegania świata oraz ludzkiego istnienia w łączności ze sferą transcendencji. Pozostałe dwa filmy prowokują do namysłu nad ewolucją kondycji człowieka religijnego. Dekalog, 1 obrazuje współczesne zjawisko odchodzenia od religijności, które według Eliadego stanowi oznakę kryzysu najgłębszej warstwy człowieczeństwa, zatracenia zdolności odczuwania i wyobrażania świata w związku z sacrum. Łączy się to z zaniechaniem motywowanych religijnie dociekań dotyczących sensu istnienia człowieka, perspektyw jego egzystencji oraz jej fundamentów (hierarchii wartości, istoty ludzkiej nadziei). Dekalog, 1diagnozuje nie tylko postawę odrzucenia wiary, ale też ludzkiej potrzeby określania sensu istnienia i prawa moralnego. Katedra niesie zaś przekaz, który warunkowany jest założoną nieostrością, homogenizacją kategorii człowieka religijnego i rzutowaniem ikonografii wywiedzionej z tradycji chrześcijańskiej na sferę kultury masowej. Religijność w szczątkowym kształcie jest pustym rytuałem. Zatracanie perspektywy transcendentnej wywołuje zamazywanie symboliki sakralnej i anektowanie jej do sfery profanum. Katedra poprzez wydrążone, puste symbole religijne, wprowadzone w obszar animowanej fabuły fantasy, demaskuje metafizyczną złudę niby-religii, iluzję religijnej determinacji bohatera – pielgrzyma.
Scenariusze lekcji
1. Jaką rolę w filmie pełni dialog – na podstawie filmu Krzysztofa Kieślowskiego „Dekalog I”
2. Człowiek Wobec Boga – wokół filmu Krzysztofa Kieślowskiego „Dekalog I”
3. Co łączy Leę z Karusią, czyli film „Dybuk” reż. M. Waszyńskiego z Balladą „Romantyczność” A. Mickiewicza
4. „Po co się żyje Dyskusja wokół filmu Krzysztofa Kieślowskiego „Dekalog I” i animacji „Katedra” Tomka Bagińskiego
Zagadnienia do dyskusji
- Filmowe portrety człowieka religijnego – sposoby obrazowania postawy otwarcia na transcendencję (sfery aktywności bohaterów, wykorzystane motywy sakralne, odwołania do treści teologicznych).
- Źródła ewolucji kondycji człowieka religijnego. Cywilizacyjne, kulturowe, społeczne, polityczne zmiany charakteru rzeczywistości czy osobisty wybór?
- Co może spełniać rolę substytutu zastępującego doświadczenie religijne i wrażliwość na sferę sacrum?
- Obecność sacrum w życiu młodego człowieka współczesnego – czy jest doświadczana, na czym polega, czego pozwala dowiedzieć się o sobie samym?
- Obraz rzeczywistości, który współczesny młody człowiek nosi w sobie – porównanie z wizjami przedstawionymi w filmach (podobieństwa i różnice, szczególnie w odniesieniu do relacji człowieka wobec sacrum).
- Wiara i rozum jako dwie odrębne (?) formy doświadczania i poznawania rzeczywistości – specyfika obu postaw oraz możliwość ich syntezy. Użyteczność i ograniczenia obydwu sposobów poznawania świata, człowieka i Boga.