Lekcja 41 – Film wobec innych sztuk 

Jak się ma film wobec innych sztuk? To pytanie zadawano sobie od samego początku istnienia nowego medium. Czy film jest nową sztuką, X Muzą, jak nazwał kino Karol Irzykowski, czy łączy w sobie różne sztuki?

Sceny do analizy

Wesele, reż.: Andrzej Wajda (1972) 

Bykowi chwała, reż.: Andrzej Papuziński (1971)

Muzykanci, reż.: Kazimierz Karabasz (1960)

 

Opracowanie: dr Mikołaj Jazdon 

Ricciotto Canudo w Manifeście siedmiu sztuk z 1911 roku określił film mianem sztuki totalnej, przewyższającej dotychczas istniejące sztuki (architekturę, muzykę, malarstwo, plastykę, poezję, taniec). Bez względu jednak na nazwy i porównania z istniejącymi sztukami, jakie się wówczas pojawiały, było jasne, że kino korzysta z różnych dziedzin twórczości artystycznej: fotografii, sztuki aktorskiej, dzieł scenografów, kompozytorów, a nade wszystko pisarzy. Za sprawą filmu widz ma możliwość obcowania z dziełami sztuki, z którymi inaczej nigdy by się nie zetknął. „Kino sprawia to, o czym tak sugestywnie pisał swego czasu Walter Benjamin; pokazał on mianowicie, że dzieła sztuki, dotychczas trudno dostępne, a czasem niedostępne, pod postacią reprodukcji (fotograficznej, filmowej) same ruszają na spotkanie odbiorców, którzy inaczej prawdopodobnie nigdy by ich nie zobaczyli. Który przeciętny widz kinowy, nawet gdyby tego chciał, miałby możliwość oglądania Van Gogha w oryginale? Kto wybrałby się specjalnie do Barcelony, by podziwiać dzieła Gaudiego, które może obejrzeć w filmie Antonioniego Zawód reporter?” W filmie sztuka może stać się głównym tematem, podobnie jak to ma miejsce w przypadku filmów dokumentalnych o sztuce. Dobrym przykładem utworu z tego gatunku jest jeden z najsłynniejszych polskich filmów krótkometrażowych, Bykowi chwała, zrealizowany przez najwybitniejszego polskiego twórcę filmów o sztuce, Andrzeja Papuzińskiego. Ekranizacja Wesela, zrealizowana przez Andrzeja Wajdę, pokazuje jak idea syntezy sztuk – tak bliska młodopolskim twórcom, w tym samemu Wyspiańskiemu – znajduje swoje urzeczywistnienie w utworze filmowym. Reżyser wypełnił film różnorodnymi nawiązaniami do sztuk plastycznych z przełomu XIX i XX wieku czyniąc zeń utwór wyjątkowy, który jak żaden inny demonstruje możliwości uobecniania się różnych dzieł i konwencji artystycznych w filmie. Filmy opowiadają także o tym, czym jest sztuka dla człowieka, czego szukamy obcując z nią i próbując samemu tworzyć. Wnikliwy obserwator ludzkich zachować, wybitny polski dokumentalista Kazimierz Karabasz, zrealizował film o tramwajarzach, którzy po dniu ciężkiej pracy w warsztacie naprawczym, spotykają się w małej salce, by wspólnie ćwiczyć grę na instrumentach dętych i doskonalić się w wykonywaniu utworów muzycznych. Muzykanci to opowieść o głęboko ludzkiej potrzebie tworzenia. 

Scenariusze lekcji  

1. Orkiestra dęta i instrumenty dęte ukazane w filmie „Muzykanci” Kazimierza Karabasza
2. Teatr rysowania Franciszka Starowieyskiego w filmie dokumentalnym „Bykowi Chwała” (1971) Reż. Andrzej Papuziński. Plakat i sposoby jego analizy i interpretacji
3. „A sen miałam, choć nie spałam”, czyli o polskich czarach w filmie „Wesele” Andrzeja Wajdy

 Opracownie filmoznawcze

1. Bykowi Chwała Opracowanie Filmoznawcze Marta Matuszak

2. Wesele Opracowanie Filmoznawcze Patrycja Mucha

3. Muzykanci Opracowanie Filmoznawcze Mateusz Wiskulski

Zagadnienia do dyskusji 

• Porównaj informacje na temat twórczości Franciszka Starowieyskiego dostępne w Internecie z filmem Bykowi chwała. W jaki sposób film wzbogaca wiedzę faktograficzną o artyście przekazywaną przez medium internetowe? 
• Porównaj strukturę dramaturgiczną Wesela Stanisława Wyspiańskiego i jego ekranizację w reżyserii Andrzeja Wajdy. Na czym polegają różnice w konstrukcji obu utworów? Jakie sceny, nieobecne w pierwowzorze literackim, umieścili w dziele filmowym scenarzysta (Andrzej Kijowski) i reżyser (Andrzej Wajda)? 
• Andrzej Wajda cytuje w Weselu szereg dzieł malarskich autorstwa młodopolskich artystów. Wiele współczesnych filmów fabularnych o wielkich artystach i dziełach sztuki (np. Dziewczyna z perłą, 2003, Petera Webbera, Duchy Goi, 2006, Miloša Formana, Nocna straż, 2007, Petera Greenawaya) korzysta z podobnych zabiegów, nawiązując w kompozycji kadrów i ujęć do znanych obrazów z historii sztuki. Jaką funkcję pełnią te wizualne cytaty we współczesnych filmach o artystach i ich dziełach? 
• Jakie znaczenie dla człowieka ma zajmowanie się sztuką amatorsko, gdy malowanie, granie, fotografowanie czy śpiewanie jest hobby a nie profesją? Punktem wyjścia do dyskusji na powyższy temat uczyń film Kazimierza Karabasza Muzykanci. 

Komentarze filmoznawcze

Komentarze subiektywne

Lekcja 42 – Być i mieć? 

Problematyka określana pojęciami „być” i „mieć” jest wieloaspektowa i interdyscyplinarna. Podejmowana jest w różnym znaczeniu i w ramach różnych teorii, w wielu dziedzinach ludzkiego poznania. Rozróżnienie „być i „mieć” stanowi przedmiot zainteresowania filozofów, socjologów, psychologów, pedagogów, obecne jest w społecznym nauczaniu Kościoła i w pracach teologów. 

Sceny do analizy

Moje pieczone kurczaki, reż.: Iwona Siekierzyńska (1986)

Rezerwat, reż.: Łukasz Palkowski (2007)

  

Opracowanie: dr Monika Maszewska-Łupiniak 

Na podstawie analizy literatury poświęconej temu zagadnieniu, można przyjąć, że „być” i „mieć” reprezentują dwie, zazwyczaj ujmowane przeciwstawnie, postawy człowieka wobec świata. Przejawiają się one w stosunku do różnych aspektów rzeczywistości i w związku z tym wiąże się je z różnymi obszarami i kategoriami ludzkiego życia, jak np.: poczuciem sensu istnienia, potrzebami, obrazem siebie, noetycznością, wartościowaniem, czasowością, religijnością, doświadczeniami granicznymi, obrazem świata kreowanym przez media.  W teoretycznych ujęciach i definicjach kategorii „być” i „mieć” dominuje akcentowanie pozytywnego charakteru pierwszej z nich i negatywnego drugiej: „być” określa postawę otwartego, ufnego, wielowymiarowego, pełnego wewnętrznego zaangażowania ustosunkowania się do rzeczywistości, połączonego z pragnieniem odkrywania własnej indywidualności i niepowtarzalności, zaś „mieć” akcentuje  jednostronne, egocentryczne, utylitarne, pełne niepokoju i osobowej bierności relacje człowieka ze światem (postawa ogólnie zorientowana na posiadanie, zdobywanie – głównie rzeczy materialnych). Oczywiście życie weryfikuje wszelkie teoretyczne konstrukcje i zazwyczaj w praktyce okazuje się, że wymiar „być – mieć” ma charakter pewnego kontinuum, że postawy te stanowią dwa krańce tego samego procesu, między którymi znajduje się wiele postaw pośrednich. Problematyka ta wzbudza szerokie zainteresowanie społeczne, zwłaszcza w okresie gwałtownych przemian ekonomicznych i kulturowych, obecnych w okresie dominacji „cywilizacji konsumpcji”, toteż znajduje swoje miejsce i we współczesnym polskim kinie, zwłaszcza wśród przedstawicieli najmłodszych generacji twórców filmowych. Odnajdziemy ją więc i w dwóch filmach, prezentowanych w niniejszym zestawie. Zarówno w Rezerwacie Łukasza Palkowskiego, jak i Moich pieczonych kurczakach kwestia „być” i „mieć” powiązana jest z szerszym obszarem zagadnień, które znalazły swój wyraz zarówno w poruszanej w filmach tematyce, jak i twórczej formie. W swoich debiutanckich obrazach artyści tworzą portret współczesnej Polski z punktu widzenia własnego pokolenia, dlatego problematyka „być i mieć” powiązana jest tu z próbą dookreślenia wizerunku „młodego polskiego kina”. 

 

Scenariusze lekcji 

1. Fotografia jako sposób na rozwijanie samoświadomości, uważności na inne osoby, oraz
empatii – lekcja wychowawcza poświęcona tematyce rozwijania inteligencji emocjonalnej
wśród młodzieży z wykorzystaniem filmu „Rezerwat” w reż. Łukasza Palkowskiego

2. Dajcie mi czas – szukam siebie! Kreacja głównej bohaterki filmu Iwony Siekierzyńskiej „Moje pieczone kurczaki”02 

3. Warszawska Praga rezerwatem – Film “Rezerwat” Reż. L. Palkowski

 

Zagadnienia do dyskusji 

• Zastanów się, dlaczego problematyka określana pojęciami „być” i „mieć” wzbudza tak szerokie zainteresowanie społeczne. 
• W oparciu o filmowe wizerunki bohaterów Rezerwatu Łukasza Palkowskiego oraz Moich pieczonych kurczaków Iwony Siekierzyńskiej spróbuj scharakteryzować postawy „być” i „mieć”. Wobec jakich aspektów rzeczywistości przedstawionej w filmach postawy te przejawiają się najsilniej? Wizje pokoleniowego doświadczania rzeczywistości w Rezerwacie i Moich pieczonych kurczakach.  
• Kamera cyfrowa i aparat fotograficzny – medium rozpoznawania czy fałszowania rzeczywistości? 
• Problem tożsamości młodego polskiego kina. 

Komentarze filmoznawcze

Komentarze subiektywne

Lekcja 43 – Buntownicy, odmieńcy, outsiderzy 

Bunt jest wpisany w naturę człowieka. Albert Camus napisał: Aby istnieć, człowiek musi się buntować. Pisarz potwierdził tym samym, że stan buntu jest dla człowieka naturalny. Jego celem bywają zwykle wady i ustalone zasady funkcjonowania społeczeństwa, zwłaszcza mieszczańskiego, w którym przyszło żyć buntownikowi.

 

Sceny do analizy

Generacja C.K.O.D. , reż.: Piotr Szczepański (2004)

Rysopis, reż.: Jerzy Skolimowski (1964)

 

Opracowanie: dr Wojciech Otto 

Każde społeczeństwo w historii miało swoich buntowników – mogli być nimi rewolucjoniści, politycy, artyści czy wyznawcy jakiejś religii. Niektórzy z nich zmienili świat. Jednym z pierwszych był mityczny Prometeusz, sprzeciwiający się woli bogów, a następnie srodze za to ukarany. Legendę i dokonania innych utrwaliły literackie opowieści, filmy czy nagłówki gazet. Postawa buntu może przybierać rozmaite formy, od programowej bierności, poprzez manifestację inności, na agresywnej kontestacji skończywszy. Wszystkie one zawierają w sobie sprzeciw wobec wadliwego pod różnymi względami świata. Rola buntu w dziejach ludzkości jest nie do przecenienia. Najjaskrawiej przejawia się w przełomach politycznych, powodując zmianę biegu historii. Przybiera również formy mniej spektakularne i bardziej rozłożone w czasie. Mam tu na myśli chociażby wielką rewolucję społeczną z przełomu XIX i XX wieku czy niwelowanie skutków Holocaustu. Buntem przesycona jest także sztuka i życie artystów. Istnieje wreszcie bunt „szarego” człowieka, zwłaszcza młodego, który w zaciszu pokoju z bezsilności zaciska pięści. Buntownicy, odmieńcy, outsiderzy, którzy pojawiają się w omawianych filmach, należą do grupy ludzi kontestujących rzeczywistość. W przypadku Rysopisu są to realia PRL-u z lat sześćdziesiątych – dekady „małej stabilizacji”, która zakładała uniformizację społeczeństwa, eliminowanie jednostek wyrastających ponad przeciętność i równanie wszystkich do jednego poziomu. Bohater filmu przyjmuje postawę outsiderską, zdaje sobie bowiem sprawę, że czynny sprzeciw w tych okolicznościach nie ma najmniejszego sensu i nie przyniesie oczekiwanych efektów. Postawa bierności staje się więc swego rodzaju buntem mającym na celu bojkotowanie instytucji społecznych i łamanie utartych wzorów myślenia i postępowania. Film Piotra Szcepańskiego natomiast przedstawia postaci innego rodzaju. Są to członkowie młodzieżowego zespołu muzycznego, którzy żyjąc w czasach współczesnych, swoje wyraźne NIE wyrażają w tekstach punkowych piosenek. Sprzeciwiają się intelektualnemu i duchowemu zubożeniu rówieśników oraz powszechnej ekspansji mechanizmów systemu kapitalistycznego. Z biegiem czasu, osiągając sukces w branży fonograficznej, sami jednak wpadają w podobną pułapkę. Okazuje się bowiem, że bunt łatwo może stać się marketingowym towarem i efektowną pozą stworzoną na użytek mediów. 

Scenariusze lekcji

1. „Buntownicy, Odmieńcy, Outsiderzy”
2. Portret Outsidera W Filmie J. Skolimowskiego „Rysopis”

Komentarze filmoznawcze

Komentarze subiektywne

Lekcja 44 – Człowieczeństwo w czasach próby 

Czy możemy powiedzieć coś pewnego o tym, co konstytuuje człowieczeństwo? Mimo całego postępu wiedzy pytanie to nadal pozostaje otwarte. W większości tekstów kultury definicja człowieczeństwa jawi się jako pochodna sposobu usytuowania jednostki w świecie oraz sfery odniesienia, która w danym momencie zostaje wzięta pod uwagę. Dominuje jednak optyka, wedle której człowiek powinien próbować samookreślenia, ani na chwilę nie zapominając o swym uwikłaniu w przyrodę, historyczność, sacrum i innych ludzi, a każdy taki akt winien być ze swej natury jedyny i niepowtarzalny, określony przez czas i miejsce, w których zaistniał. 

Sceny do analizy

Dzięki niemu żyjemy, reż.: Marek Drążewski (2008)
Miejsce urodzenia, reż.: Paweł Łoziński (1992)
Na melinę, reż.: Stanisław Różewicz (1965)

 

Opracowanie: Monika Maszewska-Łupiniak

Na przestrzeni wieków człowieczeństwo stanowiło przede wszystkim przestrzeń możliwego spotkania człowieka z człowiekiem. Po okresie traumatycznych dla ludzkości doświadczeń XX wieku (przede wszystkim kataklizmów wojennych) idylla humanistyczna straciła swój blask, a przestrzeń możliwego spotkania (obojętnie, czy będzie nim konflikt czy porozumienie) zamknięta została w formule głoszącej „śmierć człowieka”, w której nie chodzi o śmierć tej czy innej osoby, o jej – jak to ujął Heidegger – „najbardziej własną możliwość”, lecz o śmierć człowieczeństwa jako takiego. Kwestie związane z przyczynami tego stanu rzeczy można pozbawić ich retorycznego kontekstu i skierować ku filozoficzno-antropologicznym zagadnieniom hominizacji przodków człowieka czy szeroko rozumianą problematyką swoistości człowieka jako istoty społecznej i mechanizmów tę swoistość powodujących. Jednak zawsze pytaniu „Kim jest człowiek?” towarzyszyć będzie pytanie o jego indywidualną tożsamość. Szczególne miejsce w tym kontekście zajmują teksty kultury dotykające problematyki doświadczenia Zagłady rozumianej jako czas wielkiej próby dla ludzkości. Choć minęło już wiele lat od zakończenia drugiej wojny światowej, wciąż jest ona istotnym punktem odniesienia w dyskusjach dotyczących szeroko rozumianej problematyki tożsamości współczesnego człowieka. Filmy Na melinę Stanisława Różewicza, Miejsce urodzenia Pawła Łozińskiego i Dzięki niemu żyjemy Marka Drążewskiego doskonale wpisują się w ten wymiar kultury audiowizualnej, który prowokuje do rozważań na temat dualizmu ludzkiej natury i elementów ją konstytuujących. Dodatkową wartością powyższych obrazów jest fakt, że ich problematyka odnosi się do czasu Zagłady, czasu szczególnych doświadczeń o charakterze granicznym, które dla wielu ludzi były swoistym sprawdzianem ich człowieczeństwa. 

 

Scenariusze lekcji  

1. Posmak winy tragicznej – G. H. Grudziński „Inny świat” oraz S. Różewicz „Na Melinę”
2. Człowiek w zawierusze wojennej – „Dzięki Niemu żyjemy” A. M. Drążewski

 

Zagadnienia do dyskusji 

• Film jako źródło historyczne. 
• Dokument filmowy jako element świadomości społecznej. 
• Współczesne definicje pojęć: etyka, moralność, człowieczeństwo. 
• Terminy: zarażenie śmiercią; wina tragiczna. 
• Archetyp Żyda Wiecznego Tułacza i mechanizm „kozła ofiarnego”. 
• Postawy Polaków wobec Holocaustu w wybranych tekstach literackich oraz  filmowych. 
• Dyskurs pamięci jako dyskurs anty-historyczny? 
• Doświadczenie Zagłady jako przeżycie sytuacji granicznej. 

Komentarze filmoznawcze

Komentarze subiektywne

Lekcja 45 – Rodzice i dzieci 

Temat relacji między rodzicami a dziećmi podejmowany jest bardzo często przez pisarzy (m. in. Treny J. Kochanowskiego, Powrót posła J. U. Niemcewicza, Antygona Sofoklesa czy Ojciec Goriot H. Balzaka), filmowców (Dekalog, 4 K. Kieślowskiego, Pręgi M. Piekorz, 400 batów F. Truffaut czy Powrót A. Zwiagincewa), a także malarzy ( Macierzyństwo S. Wyspiańskiego, Matka i dziecko w parku E. Vuillarda czy Ubogi rybak P. Puvis de Chavannesa) oraz psychologów (Konflikt międzypokoleniowy w rodzinie T. Rostowskiej, Jak wychować szczęśliwe dzieci W. Eichelbergera) i socjologów ( O sztuce miłości E. Fromma czy Historia ojców i ojcostwa, pod red. J. Delumeau i D. Roche’a).

 

Sceny do analizy

Ojciec, reż.: Jerzy Hoffman (1967) 

Takiego pięknego syna urodziłam, reż.: Marcin Koszałka (1999)

Wśród nocnej ciszy, reż.: Tadeusz Chmielewski (1978)

 

Opracowanie: mgr Aleksandra Frączek 

Już w Biblii (Przypowieść o Synu Marnotrawnym czy historia buntu Absaloma przeciwko ojcu Dawidowi), oraz w mitach greckich i rzymskich (m. in. mit o rodzie Labdakidów oraz mit o Korze i Demeter) zwraca się uwagę na ogromną wagę tych związków. Relacja między rodzicami i dziećmi jest bowiem relacją niezwykłą, opartą na bezinteresownej miłości, szacunku, czułości i wdzięczności. Często jednak towarzyszy jej rozczarowanie, poczucie krzywdy czy nawet strachu. Bycie rodzicem to najtrudniejszy z życiowych egzaminów. Rodzice mają ogromny wpływ na całe – również dorosłe – życie swoich dzieci. To oni wyposażają je w określone systemy zachowań, normy postępowania i kodeks moralny; oni kształtują ich stosunek do świata, a przede wszystkim pomagają im budować własny obraz siebie. Bycie dzieckiem również bywa trudne – towarzyszą temu silne uczucia oraz ważne zadania i obowiązki, którym nie zawsze można sprostać. Ojciec Jerzego Hoffmana, Takiego pięknego syna urodziłam Marcina Koszałki i Wśród nocnej ciszy Tadeusza Chmielewskiego to filmy, w których mamy do czynienia z sytuacją konfliktową między rodzicami a dziećmi. W każdym z nich pokazane jest negatywne zachowanie dziecka, jednak ewidentnie winą za nie obarcza się rodziców, którzy nie mają czasu dla swoich dzieci, nie okazują im uczuć i wciąż mają do nich pretensje. Czy chodzi tu tylko o konflikt pokoleń wynikający ze zderzenia dwóch historycznie, społecznie i mentalnie różnych rzeczywistości, w których wychowywali się rodzice i ich dzieci? A może mowa jest raczej o kryzysie rodziny? Rodzice, którzy powinni być dla swoich dzieci źródłem miłości i zrozumienia, nie spełniają swojej roli, w pogoni za karierą i społecznym prestiżem nie mają już dla nich czasu, wymagają zaś bardzo wiele. Natomiast dzieci, pozbawione beztroskiego dzieciństwa, poczucia bezpieczeństwa, ciepła i uwagi najbliższych, zaczynają mieć problemy, a brak obecności rodziców rekompensują uciekając w marzenia, kłamstwo, stagnację, niekiedy zaś wkraczają na drogę przestępczą, co zawsze jest wyrazem buntu przeciw temu, jak są traktowane. 

 Scenariusze lekcji

1. Jak zbudować dobre relacje z rodzicami
2. „Takiego pięknego syna urodziłam”, A  tak mi się nie udał… gorzka refleksja o współczesnej rodzinie w prowokacyjnym filmie Marcina Koszałki.
3. Pułapki realizmu

Broszura

1. Rodzice i dzieci

Zagadnienia do dyskusji

• Relacje między rodzicami a dziećmi we współczesnym świecie i ich przyszłość. 
•  Motyw rodzice – dzieci w literaturze i sztuce. 
•  Co rozumiemy pod pojęciem „konfliktu pokoleń” i czy można go uniknąć? 
•  Funkcje rodziny i ich wpływ na kształtowanie się młodego człowieka. 
•  Rodzina w czasach dawniejszych i współcześnie. 
•  Rodzina i jej problemy – sprawa prywatna czy publiczna? Gdzie leżą granice w obnażaniu prawdy o sobie i swojej rodzinie? 
•  Jak daleko można się posunąć w dążeniu do dobra swojej rodziny? 
•  Wychowywanie dziecka – przyjemność czy może ciężka praca? 

Komentarze filmoznawcze

Komentarze subiektywne

Lekcja 46 – Człowiek religijny

Tematyka religijna od początków kina inspirowała. Próbowano wiele razy przekładu przekazu biblijnego na język audiowizualny, a sama historia Jezusa jest jedną z najczęściej podejmowanych w światowej kinematografii. Mimo to pogłębione treści religijne są rzadko obecne w kinie polskim, co wynika z dominacji katolicyzmu ludowego (sprzyja on rejestrowaniu obrzędowości, nie obrazowaniu życia duchowego), z przymusu komercyjnej atrakcyjności (przedwojenne filmy łączące melodramat, sensację i cudowność) i z przyczyn politycznych (wątki sakralne w powojennym kinie były zbędne propagandowo). Po 1989 roku trzeci z czynników przestał determinować produkcję filmową, pozostałe zaś nadal wpływają na rodzimą kinematografię.  

Sceny do analizy

Dekalog 1, reż.: Krzysztof Kieślowski (1978)

Dybuk, reż.: Michał Waszyński (1937)

Katedra, reż.: Tomasz Bagiński (2002)

 

Opracowanie: dr Daria Mazur  

Trzy dzieła, należące do wąskiej grupy filmów naznaczonych śladem metafizycznych poszukiwań, nawiązują do kategorii człowieka religijnego, związanej z koncepcją Mircei Eliadego, przypisującego ludzkiej strukturze duchowej doznanie sacrum jako wyróżniającą cechę gatunkową [1]. Dybuk jest najwcześniejszym z nich. Ukazuje on zdolność jednostki i całej społeczności do postrzegania świata oraz ludzkiego istnienia w łączności ze sferą transcendencji. Pozostałe dwa filmy prowokują do namysłu nad ewolucją kondycji człowieka religijnego. Dekalog, 1 obrazuje współczesne zjawisko odchodzenia od religijności, które według Eliadego stanowi oznakę kryzysu najgłębszej warstwy człowieczeństwa, zatracenia zdolności odczuwania i wyobrażania świata w związku z sacrum. Łączy się to z zaniechaniem motywowanych religijnie dociekań dotyczących sensu istnienia człowieka, perspektyw jego egzystencji oraz jej fundamentów (hierarchii wartości, istoty ludzkiej nadziei). Dekalog, 1diagnozuje nie tylko postawę odrzucenia wiary, ale też ludzkiej potrzeby określania sensu istnienia i prawa moralnego. Katedra niesie zaś przekaz, który warunkowany jest założoną nieostrością, homogenizacją kategorii człowieka religijnego i rzutowaniem ikonografii wywiedzionej z tradycji chrześcijańskiej na sferę kultury masowej. Religijność w szczątkowym kształcie jest pustym rytuałem. Zatracanie perspektywy transcendentnej wywołuje zamazywanie symboliki sakralnej i anektowanie jej do sfery profanum. Katedra poprzez wydrążone, puste symbole religijne, wprowadzone w obszar animowanej fabuły fantasy, demaskuje metafizyczną złudę niby-religii, iluzję religijnej determinacji bohatera – pielgrzyma.  

 

Scenariusze lekcji 

1. Jaką rolę w filmie pełni dialog – na podstawie filmu Krzysztofa Kieślowskiego „Dekalog I”
2. Człowiek Wobec Boga – wokół filmu Krzysztofa Kieślowskiego „Dekalog I”
3. Co łączy Leę z Karusią, czyli film „Dybuk” reż. M. Waszyńskiego z Balladą „Romantyczność” A. Mickiewicza
4. „Po co się żyje Dyskusja wokół filmu Krzysztofa Kieślowskiego „Dekalog I” i animacji „Katedra” Tomka Bagińskiego

Zagadnienia do dyskusji 

• Filmowe portrety człowieka religijnego – sposoby obrazowania postawy otwarcia na transcendencję (sfery aktywności bohaterów, wykorzystane motywy sakralne, odwołania do treści teologicznych).
• Źródła ewolucji kondycji człowieka religijnego. Cywilizacyjne, kulturowe, społeczne, polityczne zmiany charakteru rzeczywistości czy osobisty wybór?
• Co może spełniać rolę substytutu zastępującego doświadczenie religijne i wrażliwość na sferę sacrum?
• Obecność sacrum w życiu młodego człowieka współczesnego – czy jest doświadczana, na czym polega, czego pozwala dowiedzieć się o sobie samym?
• Obraz rzeczywistości, który współczesny młody człowiek nosi w sobie – porównanie z wizjami przedstawionymi w filmach (podobieństwa i różnice, szczególnie w odniesieniu do relacji człowieka wobec sacrum).
• Wiara i rozum jako dwie odrębne (?) formy doświadczania i poznawania rzeczywistości – specyfika obu postaw oraz możliwość ich syntezy. Użyteczność i ograniczenia obydwu sposobów poznawania świata, człowieka i Boga. 

Komentarze filmoznawcze

Komentarze subiektywne

Lekcja 47 – Konformizm po polsku

Pojęcie „konformizm” oznacza uleganie wpływom, podporządkowanie się wartościom, poglądom, normom czy zasadom, które obowiązują w danej grupie społecznej. W psychologii społecznej to zmiana zachowania wskutek rzeczywistego bądź wyobrażonego wpływu innych ludzi.

Filmy

 

Szkoła podstawowa, reż.: Tomasz Zygadło (1971) (stały dostęp: na platformie 35mm.online)

Trzeba zabić tę miłość, reż.: Janusz Morgenstern (1972) (film dla widzów dorosłych, dostęp na platformie 35mm.online po zalogowaniu)
Żółw, reż.: Andrzej Kotkowski (1973) (emisja na Ninatece 7-21 maja 2024)

 

Sceny do analizy

 

Szkoła podstawowa, reż.: Tomasz Zygadło (1971)

Trzeba zabić tę miłość, reż.: Janusz Morgenstern (1972)

Żółw, reż.: Andrzej Kotkowski (1973)

 

Opracowanie: dr Anna Taszycka 

Temat „Konformizm po polsku” proponuje spojrzenie na zagadnienie konformizmu w Polsce w latach 70., widzianej oczami ówczesnych reżyserów, tuż przed narodzinami kina moralnego niepokoju. Dlaczego akurat wtedy? Pierwsza połowa lat 70. to czas względnego dobrobytu i stabilizacji gospodarczej w Polsce pod rządami Gierka; dopiero kilka lat później nastąpił kryzys, ekonomiczny i społeczny. Natomiast dylemat „być czy mieć” stał się jednym z najważniejszych tematów dla polskich reżyserów właśnie w latach 70. Film Janusza Morgensterna Trzeba zabić tę miłość to utwór wyprzedzający o kilka lat nurt kina moralnego niepokoju. Jego bohaterowie to młodzi idealiści, ukazani w przełomowym momencie swojego życia: w chwili wchodzenia w dorosłość. Magda i Andrzej nie dostali się na studia i muszą dokonać wyboru dotyczącego przyszłości. Chociaż początkowo oboje bronią wyznawanych wartości, ich drogi rozchodzą się i pozbywając się złudzeń dorastają, choć każde z nich idzie w inną stronę. Film Andrzeja Kotkowskiego Żółw to opowieść w pewien sposób broniąca konformizmu. Główny bohater, mężczyzna w średnim wieku, prowadzi spokojne, ustabilizowane życie, do momentu, kiedy przypadkowo z balkonu spada żółw jego syna. Zwierzątko traci życie, a wokół postaci powoli gęstnieje atmosfera osaczenia: zwraca się przeciwko niemu coraz więcej osób; w końcu zupełnie osamotniony i przytłoczony poczuciem winy mężczyzna zgłasza się na milicję. Zestaw uzupełnia dokument Tomasza Zygadły Szkoła podstawowa. Reżyserowi udało się tu w ciągu zaledwie kilkunastu minut obnażyć mechanizmy prowadzące do wykształcenia postaw konformistycznych. Problematyka poruszana w powyższych filmach nie odnosi się jedynie do realiów ówczesnej Polski, ma charakter uniwersalny. Chociaż zmieniła się otaczająca nas rzeczywistość, dylemat „być czy mieć” nadal pozostaje wyjątkowo aktualny, a postawa konformistyczna zawsze będzie jednym ze sposobów funkcjonowania w społeczeństwie. 

 

Scenariusze lekcji 

1. W pułapce samooskarżenia interpretacja opowiadania Antoniego Czechowa „Śmierć Urzędnika” i filmu „Żółw” w reż. Andrzeja Kotkowskiego
2. O miłości przez konformizm zabitej, czyli film o kilku wariantach miłości nieudanej („Trzeba zabić tę miłość” Janusza Morgenstern)
3. Lekcja wychowawcza o nonkonformizmie, procesach w grupie i empatii w oparciu o film „Szkoła Podstawowa” Tomasza Zygadły
4. Konformizm instrukcja życia dokument „Szkoła Podstawowa” Tomasza Zygadły

Zagadnienia do dyskusji 

• Wskaż współczesne polskie filmy, w których poruszane jest zagadnienie konformizmu. Czy konformizm jest w nich ukazywany w świetle pozytywnym czy negatywnym? 
• Jakimi cechami wyróżnia się nonkonformista? Wymień dzieła filmowe, których bohaterami są nonkonformiści. 

Komentarze filmoznawcze

Komentarze subiektywne

Lekcja 48 – Jak działa groteska

 

Groteska to kategoria estetyczna, której tradycja sięga starożytności, a która szczególną popularność zdobyła w XX wieku. Wykorzystuje się ją do wyrażania buntu, krytycyzmu i niezależności. Groteska podważa bowiem obiegowe opinie, systemy wartości, sposoby myślenia, utarte wzorce, czy też utrwalone konwencje artystyczne. Dokonuje tego poprzez rozmaite właściwości i funkcje. Uobecnia dziwność, sztuczność, niesamowitość, deformację i brzydotę. Miesza i łączy zjawiska rozbieżne względem siebie: komizm z tragizmem, powagę i patos z trywialnością, farsę i błazenadę z lękiem i rozpaczą, demoniczność z pospolitością, subtelność i wyrafinowanie z rubasznością i wulgarnością. Syntetyzuje opozycyjne style.

 

Sceny do analizy

Krok , reż.: Marek Piwowski (1997)

Ubu król, reż.: Piotr Szulkin (2003) 

 

Opracowanie: mgr Radosław Osiński 

Groteska to kategoria estetyczna, której tradycja sięga starożytności, a która szczególną popularność zdobyła w XX wieku. Wykorzystuje się ją do wyrażania buntu, krytycyzmu i niezależności. Groteska podważa bowiem obiegowe opinie, systemy wartości, sposoby myślenia, utarte wzorce, czy też utrwalone konwencje artystyczne. Dokonuje tego poprzez rozmaite właściwości i funkcje. Uobecnia dziwność, sztuczność, niesamowitość, deformację i brzydotę. Miesza i łączy zjawiska rozbieżne względem siebie: komizm z tragizmem, powagę i patos z trywialnością, farsę i błazenadę z lękiem i rozpaczą, demoniczność z pospolitością, subtelność i wyrafinowanie z rubasznością i wulgarnością. Syntetyzuje opozycyjne style. Zetknięcie z groteskowym światem to doświadczenie dezorientacji w zasadach rządzących rzeczywistością przedstawioną. To spotkanie z czymś obcym, szokującym, chaotycznym i pozbawionym sensu, siłą bezosobową i nieuchwytną. Czymś, co swoją groźną, bo niezrozumiałą istotą wywołuje reakcję obronną w postaci śmiechu podszytego trwogą. Groteska oznacza czasoprzestrzeń absurdu, alogiczności, irracjonalności i braku związków przyczynowo-skutkowych. Tworzy świat, w którym współwystępują wykluczające się porządki motywacyjne. Kreuje alegoryczne modele i typy. W tym celu upraszcza psychologię postaci, pozbawia je podmiotowości i rysów indywidualnych. To, co żywe, funkcjonuje w grotesce niczym rzecz lub automat, natomiast przedmioty martwe obdarzone zostają często cechami istot żywych, a zjawiska przyrody i zwierzęta – cechami człowieka lub ludzką świadomością. Groteska jest wreszcie żywiołem dla satyry, karykatury i parodii. Zaproponowane do analizy filmy – Ubu król (2003) Piotra Szulkina oraz Krok (1997) Marka Piwowskiego operują groteską, aby zarazem bawić i niepokoić pewnymi odwiecznymi sytuacjami ludzkimi, w których realizują się wciąż te same mechanizmy zachowań. Ktoś gdzieś dzierży rządy – film Szulkina odpowiada kim i jaki jest ten „ktoś”; jakie są okoliczności jego panowania; w jaki sposób zdobywa, utrzymuje i sprawuje on władzę. Piwowski w swoim filmie skupia się z kolei na sytuacji, w której zbiorowość musi podjąć decyzję. Reżyser Kroku kreśli uniwersalny obraz funkcjonowania społecznego gremium; obraz mówiący również o sensowności wyznaczanych sobie przez wspólnoty celów. Za groteską kryje się negacja istniejących stanów rzeczy. Dlatego tonacja groteskowa znajduje uznanie wtedy, gdy w otaczającej rzeczywistości dostrzega się sprzeczności i dysonanse. Jeśli tak nie jest, groteska staje się zjawiskiem obojętnym i marginesowym. Nasza reakcja na groteskę przenikającą filmy Ubu król i Krok będą zatem także zwierciadłem czasów, w których żyjemy. 

 

Scenariusze lekcji  

1 Czemu może służyć zabawa formą?

2 Jakie możliwości i zagrożenia niesie ze sobą demokracja i przed czym przestrzega nas „Ubu Król” w reżyserii Piotra Szulkina?

3 Do czego prowadzą rewolucje? Analiza porównawcza fragmentów „Nie-Boskiej Komedii” Krasińskiego i „Ubu króla” Szulkina 

 

 

Zagadnienia do dyskusji 

Dlaczego postać Ubu budzi grozę? Jakie są konsekwencje jego rządów i reform? 

Jakie postaci z obszaru dzieł sztuki, historii lub współczesności przypomina ci Ubu? W jakim sensie pojęcie groteskowości odnosi się do nich? 

Groteskowa wizja społeczeństwa w Ubu królu. 

Jak rozumiesz alegoryczność Ubu króla i Kroku. Wskaż w filmach przykłady karykatury, satyry i parodii. 

Wskaż źródła komizmu i tragizmu w filmach Szulkina i Piwowskiego. 

Dlaczego świat groteski wywołuje wrażenie obcości, sztuczności i dziwności. 

Zastanów się nad pojęciem absurdu w kontekście fabuł i języka filmów Ubu król i Krok. 

Jak rozumiesz twierdzenie mówiące, że groteska to „typ wartościującej diagnozy rzeczywistości”. 

Wytłumacz pojęcie „estetyka brzydoty” w kontekście filmu Ubu król. 

Jaką metaforę kryje tytuł filmu Marka Piwowskiego? 

Komentarze filmoznawcze

Komentarze subiektywne

Lekcja 49 – Moje korzenie

Choć bohaterami Ziemi obiecanej Andrzeja Wajdy są Polak, Żyd i Niemiec, to ich korzenie w niewielkim tylko stopniu tkwią w trzech narodowych tradycjach. Karol Borowiecki, Moryc Welt i Maks Baum wywodzą się bowiem z krainy, którą uosabia w filmie dziewiętnastowieczna Łódź – z krainy nowoczesności.

Sceny do analizy

Kraj urodzenia… , reż.: Jacek Bławut (2002)

Ziemia obiecana, reż.: Andrzej Wajda (1974) 

 

Opracowanie: dr Agnieszka Morstin 

Zrealizowany w 1974 roku, a następnie odnowiony i przemontowany pod kątem oczekiwań współczesnej publiczności w roku 2000 film Wajdy doskonale oddaje ducha nowoczesności. Na tym zapewne polega fenomen jego popularności wśród przedstawicieli pokolenia widzów, którzy w 1996 roku, w plebiscycie przeprowadzonym z okazji stulecia kina przez miesięcznik „Film”, uznali Ziemię obiecaną za najważniejszy film w historii naszej kinematografii. Widzowie ci w portretach trójki przyjaciół rozpoznali najwyraźniej siebie, a także w jakiejś mierze swoje nadzieje pokładane w epoce, która niosąc postęp, swobodę obyczajową i odwracając się od tradycji miała zmienić świat na lepsze. Wierzono w to jeszcze w latach 70. ubiegłego wieku, kiedy Andrzej Wajda kreślił sylwetki trzech młodych przyjaciół zachłyśniętych perspektywą zaczynania wszystkiego od nowa zgodnie z pamiętną filmową kwestią: Ja nie mam, ty nie masz nic, ja też nie mam nic, to razem mamy akurat tyle, żeby wybudować wielką fabrykę! Skutki industrializacji, szaleńczego tempa życia i zanurzenia się w oderwanym od tradycji społeczeństwie masowym nie były jeszcze wówczas tak odczuwalne jak dziś, w epoce późnej nowoczesności, z której relację zdaje poniekąd zrealizowany w 2002 roku film dokumentalny Jacka Bławuta Kraj urodzenia.  Zrealizowany w ramach cyklu filmów, dla których impulsem powstania był Narodowy Spis Powszechny, dokument Bławuta uzmysławia rozczarowanie nowoczesnością. Towarzysząc młodemu rachmistrzowi spisowemu Radkowi, bezrobotnemu poloniście, w jego wędrówce przez senne prowincjonalne miasteczko widzimy, jak niewiele się tu zmienia mimo upływu lat. Procesy modernizacyjne, choć dają o sobie znać, nie zdołały jednak zniwelować problemu biedy i upośledzenia społecznego, nietolerancji i osamotnienia. Z drugiej strony „Kraj urodzenia” zawiera sporządzone ręką wytrawnego dokumentalisty, pełne ciepła i empatii, portrety mieszkańców polskiej prowincji. Tym samym problem zakorzenienia nabiera zabarwienia etycznego – pytanie o kraj urodzenia staje się pytaniem o siebie wśród ludzi, a tożsamość okazuje się w tej perspektywie także kwestią świadomego wyboru i odpowiedzialności… 

 

Scenariusze lekcji  

1  Świat widziany oczyma mieszkancow XIX–wiecznej Łodzi i Współcześnie – “Ziemia Obiecana” A. Wajdy

2 “Co z tą Polską” rozważania inspirowane filmem “Kraj urodzenia” Jacka Blawuta

3 “W Kropli”. Portrety zbiorowe Polaków – analiza filmów “Dworzec Gdański” M. Zmarz – Koczanowicz i “Kraj Urodzenia…” J. Bławuta

 

Zagadnienia do dyskusji 

•  Porównaj dwie kreacje Daniela Olbrychskiego – jako Karola Borowieckiego w Ziemi obiecanej i Kmicica w zrealizowanym równolegle Potopie Jerzego Hoffmana.
• Jaki znaczenie dla wymowy nowej wersji Ziemi obiecanej ma zmiana polegająca na przeniesieniu sekwencji ukazującej dwór w Kurowie z prologu do drugiej części filmu?
• Czy dostrzegasz we współczesnej rzeczywistości procesy i konflikty społeczne, wokół których koncentruje się problematyka Ziemi obiecanej?
• Czy konflikt między tradycją a nowoczesnością jest nieuchronny? Czy można nadążać za zmianami, które niesie nowoczesność i pozostawać równocześnie wiernym tradycji?
• W kontekście filmu Kraj urodzenia Jacka Bławuta dokonaj interpretacji zacytowanego przez Radka wiersza Mirona Białoszewskiego Klapa:
  Czy ja muszę wciąż być Polakiem?
  Czy ja muszę wciąż być człowiekiem?
  Chwilami zamęt,
  ledwie dyszę,
  jestem tylko ssakiem.

Komentarze filmoznawcze

Komentarze subiektywne

Lekcja 50 – Dziecko i historia 

XX wiek obfitował w wiele dramatycznych wydarzeń, których uczestnikami były również dzieci – wojny, powstania zbrojne, czas okupacji to także ich dramat. Czasem brały w nich udział bezpośrednio – rzadko z własnej woli, częściej były do tego zmuszane – czasem były zaś jedynie biernymi świadkami owych wydarzeń, które jednak zawsze ich dotyczyły. Ginęli w nich bowiem rodzice, dziadkowie, przyjaciele, rodzeństwo. Dzieci często skazane były zatem na samotność, strach i niepewność, cierpiały głód, były również więzione i przesłuchiwane.

FILMY

Poznań 56, reż.: Filip Bajon (1996) 

Świadectwo urodzenia, reż.: Stanisław Różewicz (1961)

 

Opracowanie: mgr Aleksandra Frączek 

Brały udział w wojnach już w czasach starożytnych, kiedy to może nie uczestniczyły w walkach, ale pomagały walczącym dorosłym, prowadząc np. rydwany, czego przykłady możemy znaleźć w sztuce Hetytów i starożytnych Egipcjan czy też w mitologii greckiej (Herkules i Hylas). Z kolei w średniowiecznej Europie młodzi, dwunastoletni zaledwie chłopcy, zostawali giermkami. W Polsce, w okresie zaborów, dzieci brały udział w powstaniach zbrojnych, wstępowały do legionów w czasie wojen napoleońskich i w okresie, I wojny światowej. Symbolem dziecięcej walki o niepodległość był czyn Orląt Lwowskich – grupy 1,5 tysięcy dzieci i młodzieży w wieku od 9 do 18 lat, biorących udział w obronie Lwowa w 1918 r. Dzieci miały też swój wkład w wojnę obronną w 1939 r., były aktywne podczas okupacji hitlerowskiej oraz w powstaniu warszawskim, co upamiętnia znajdujący się w Warszawie Pomnik Małego Powstańca. Pełniły wówczas role łączników, kurierów, sanitariuszy czy wywiadowców, ale również walczyły z bronią w ręku. Znany z historii jest wreszcie przykład Dzieci Zamojszczyzny, czyli ok. 30 tys. dzieci wysiedlonych z powiatów: hrubieszowskiego, tomaszowskiego, zamojskiego o biłgorajskiego w okresie od końca listopada 1942 r. do marca 1943 r. Szacuje się, iż w wyniku działań wojennych hitlerowców zginęło ok. 1800 tys. dzieci polskich oraz pochodzenia żydowskiego w wieku do 15 lat. Aktualnie na świecie prowadzonych jest natomiast około 30 wojen. W ostatnim dziesięcioleciu z powodu działań wojennych zginęło ponad 2 mln dzieci, zaś ponad 1 mln zostało rozdzielonych z rodzicami lub osieroconych. Dzieci zaangażowane w ważne wydarzenia historyczne bardzo szybko dojrzewają, nie mają szans na godne i beztroskie doświadczenie dzieciństwa, a związane z owymi wydarzeniami lęki i urazy pozostają w nich do końca życia (do dziś działa Stowarzyszenie Dzieci Wojny skupiające ludzi, których dzieciństwo przypadło na lata II wojny światowej). Bardzo trudno jest żyć z takim bagażem doświadczeń, chociaż z drugiej strony wielu ludziom pomaga właśnie świadomość, że uczestniczyli w czymś ważnym; czymś, co nadało historii określony bieg. Dziecko uwikłane w nurt historii jest częstym tematem literatury (Syzyfowe prace S. Żeromskiego, Wspomnienia niebieskiego mundurka W. Gomulickiego, Kamienie na szaniec A. Kamińskiego, Blaszany bębenek G. Grassa, Zmory E. Zegadłowicza czy Dziewczynka w czerwonym płaszczyku R. Ligockiej), filmu (300 mil do nieba M. Dejczera, Korczak A. Wajdy, Do zobaczenia, chłopcy L. Malle’a, Dziecko wojny A. Tarkowskiego czy Europa, Europa A. Holland) i sztuk plastycznych (Epizod z roku 1812 F. Philippoteaux, Wolność prowadząca lud na barykadyE. Delacroix, Orlęta lwowskie W. Kossaka i Bitwa warszawska Jerzego Kossaka czy Rozstrzelanie z chłopczykiem (Rozstrzelanie V) A. Wróblewskiego, ale również opery (np. Córka pułku G. Donezettiego). Motyw ten stanowi bowiem doskonały punkt wyjścia do rozważań na temat nieuchronności losu i trudów życia, które kształtują osobowość człowieka. 

 

Scenariusze lekcji 

1 “Poznań 56” F. Bajona – historia oczami dziecka czy dziecko z historią w tle?  

2 Dorośli i dzieci wobec świata ogarniętego wojną – w filmie Świadectwo urodzenia. Na drodze. w reżyserii Stanisława Różewicza oraz w wierszu Jacyś ludzie Wisławy Szymborskiej

 

Zagadnienia do dyskusji 

• Jaki był udział i zakres działań dzieci w ramach wydarzeniach historycznych, w które zostały one zaangażowane?
• Powody, dla których dzieci chcą brać czynny udział w ważnych dla swojego kraju wydarzeniach – potrzeba wpisania się w bieg historii czy może tylko dziecięca ciekawość?
• Pozytywne i negatywne skutki oddziaływania wydarzeń historycznych na psychikę i przyszłe życie biorących w nich udział dzieci.
• Na czym polega szybsze dojrzewanie zaangażowanych w sprawy narodowe dzieci?
• Jak powinno wyglądać szczęśliwe dzieciństwo – czy bycie dzieckiem to tylko beztroska i zabawa, czy może również obowiązki i trudne do rozwiązania problemy?
• Udział dzieci we współczesnych konfliktach zbrojnych. 

Komentarze filmoznawcze

Komentarze subiektywne