1. Motyw powstania w utworach literackich i innych tekstach kultury.

• Tło historyczne filmu: zakończone klęską drugie powstanie śląskie; latem 1920 r. Ślązacy (głównie górnicy) walczą z Niemcami o przyłączenie Śląska do Polski.
• Powiązanie elementów historycznych i fikcyjnych.
• Przedstawione w filmie tragiczne losy jednego z oddziałów powstańczych dowodzonego przez Erwina Malinioka; spontaniczność powstania.
• Sceny batalistyczne; zaciekłe walki w mieście, bohaterstwo i poświęcenie Ślązaków.
• Armata porucznika Sowińskiego; postać polskiego oficera z Krakowa, który przybywa z pomocą (rola Daniela Olbrychskiego); motyw romantycznej śmierci w walce.
• Patriotyczna postawa ukazanej na pierwszym planie rodziny Basistów.
• Skojarzenia martyrologiczne w kreacji Gabriela.
• Symboliczna ostatnia walka i śmierć starego Basisty, który ostatecznie ginie na zgliszczach swego domu (znaczenie kompozycji kadru).
• Powstanie jako walka o autonomię i zachowanie suwerenności kulturowej.
• Obraz mitologizujący walkę powstańców.

Przykładowe utwory literackie korespondujące z zagadnieniem:

• Casimir Delavigne, Warszawianka
  – apoteoza postawy tyrtejskiej i pięknej śmierci za ojczyznę napisana pod wpływem wydarzeń powstania listopadowego.
• Eliza Orzeszkowa, Nad Niemnem (Gloria victis)
  – obraz społeczeństwa polskiego po klęsce powstania styczniowego; wszechobecność pamięci o powstaniu; motyw mogiły i jej symbolika; ukazywanie powstańców jako męczenników sprawy narodowej.
• Stanisław Wyspiański, Wesele
  – brak jedności społeczeństwa polskiego, któremu niedojrzałość i zaszłości historyczne uniemożliwiają wspólny zryw niepodległościowy; marzenie o powstaniu i odzyskaniu wolności jako mit narodowy.
• Miron Białoszewski, Pamiętnik z powstania warszawskiego
  – powstanie warszawskie ukazane z perspektywy ludności cywilnej, której heroizm przedstawiony został specyficznym językiem mówionym; swoisty „tren” na cześć umierającego miasta.
• Hann Krall, Zdążyć przed Panem Bogiem
  – tragiczna walka Żydów w getcie warszawskim o godną śmierć w relacji ostatniego żyjącego przywódcy powstania, Marka Edelmana.

2. Obrazy małych ojczyzn w różnych tekstach kultury.

• Ukazanie Śląska, jego historii, kultury i mieszkańców jako ważny cel filmu.
• Zbiorowy portret mieszkańców Śląska przedstawionych na tle górniczego krajobrazu.
• Gwara, jaką mówią postacie filmowe, obrazem specyfiki kulturowej Ślązaków.
• Kadry filmowe ukazujące pejzaż Górnego Śląska (robotnicze osiedla familoków, ciemne hałdy itp.) skontrastowane z arkadyjską wizją Polski.
• Tradycyjne wartości kultywowane w rodzinach górniczych.
• Patriotyzm rodziny Basistów; wyeksponowanie postawy nestora rodu deklarującego nierozerwalną więź ze swą ziemią.
• Dom Basistów jako gniazdo wieloosobowej rodziny i ostatni bastion heroicznie broniony przed Niemcami.
• Idealizacja i mitologizacja Śląska w twórczości Kazimierza Kutza.
• Śląsk małą ojczyzną Kazimierza Kutza; wątki autobiograficzne w filmie (rodzinne przekazy i legendy).

Przykładowe utwory literackie korespondujące z zagadnieniem:

• Adam Mickiewicz, Pan Tadeusz
  – wyidealizowany obraz kraju lat dziecinnych ukazany przez pryzmat tęsknoty i pamięci, oczyma duszy; przyroda nadniemeńskich okolic Litwy, pełne uroku i spokoju szlacheckie bytowanie zobrazowane mikroświatem Soplicowa; wizja świata, który odszedł do historii.
• Czesław Miłosz, Dolina Issy
  – mała ojczyzna autora opisana z sentymentem i czułością, przez pryzmat wspomnień i poczucia utraconego raju dzieciństwa i wieku niewinności; szczególna rola natury, jej piękna, tajemniczości i grozy.
• Tadeusz Konwicki, Kronika wypadków miłosnych
  – obraz Wileńszczyzny, będącej tłem pierwszej młodzieńczej miłości; panorama przedwojennego świata pełnego harmonii i piękna ukazana przez pryzmat grozy nadciągającej wojny.
• Adam Zagajewski, Jechać do Lwowa
  – nostalgiczny powrót w marzeniach do ojczyzny „odziedziczonej”; wyobrażenie szczęśliwej i pełnej wartości kolebki przodków; poczucie wydziedziczenia i nostalgia.
• Paweł Huelle, Weiser Dawidek
  – przedwojenny Gdańsk – mała ojczyzna autora; rekonstruowane z pieczołowitością realia dotyczące miejsc, ludzi i sytuacji.

3. Rola rodziny w kształtowaniu jednostki w literaturze i dziełach należących do innych dziedzin sztuki.

• Wielodzietna rodzina Basistów na pierwszym planie filmowej opowieści.
• Rodzina jako wspólnota; relacje między jej członkami: twarda ręka ojca, wzajemny szacunek, miłość, troska starszych braci o najmłodszego Gabriela.
• Dom rodzinny jako gniazdo: wychowanie młodego pokolenia, tradycyjne cnoty, przestrzegane zasady, rytuały.
• Patriarchalny model rodziny: kreacja starego Basisty, jego pozycja w rodzinie (wysyła synów do powstania, wyraża zgodę na udział w walce narodowowyzwoleńczej, szacunek okazywany mu przez synów i Erwina).
• Patriotyczna atmosfera w rodzinach górniczych.
• Rola i zadania kobiety (matka Basistów, żona Wiktora).
• Sceneria, w jakiej żyją rodziny górnicze (dom Basistów, przestrzeń miasta), skontrastowana z arkadyjską wizją Polski (rola światła i kolorystyki zdjęć).

Przykładowe utwory literackie korespondujące z zagadnieniem:

• William Shakespeare, Romeo i Julia
  – waśń rodowa jako źródło tragedii kochanków, których miłość doprowadza do śmierci.
• Jan Kochanowski, Pieśń świętojańska o sobótce (Pieśń Panny XII)
  – portret rodziny pełnej ładu i harmonii, w której każdy członek ma swoje miejsce i pełni swoje powinności; obraz godnego i szczęśliwego życia w związku z naturą.
• Eliza Orzeszkowa, Nad Niemnem
  – obraz rodzin składających się na polskie społeczeństwo doby postyczniowej: Korczyńscy, Bohatyrowicze, Kiryłowie itp.; wzajemne relacje członków rodziny Korczyńskich i ich ocena w świetle podwójnego etosu (walki i pracy) przedstawionego w powieści; konflikty rodziców i dzieci (Witold – Benedykt, Zygmunt – pani Andrzejowa) i ich rozwiązanie.
• Władysław Stanisław Reymont, Chłopi
  – dominująca pozycja ojca w rodzinie Borynów; relacje między dziećmi i rodzicami w świetle naturalistycznej wizji życia.
• Gabriela Zapolska, Moralność Pani Dulskiej
  – destrukcyjny wpływ na jednostkę „kołtuńskiej” rodziny mieszczańskiej, w której panują zakłamanie i kult pieniądza.

4. Portrety zbiorowości przedstawione w różnych tekstach kultury.

• Górnicy z Górnego Śląska jako grupa społeczna, hermetyczna zbiorowość i wspólnota (grupa skonsolidowana i wewnętrznie spójna).
• Styl życia, kultura materialna, filozofia życia i kodeks moralny mieszkańców Śląska.
• Gwara, jaką mówią bohaterowie, istotnym czynnikiem portretowania grupy.
• Zobrazowanie stosunków panujących między Ślązakami: bliskie relacje, swojskość, (np. mówienie sobie po imieniu).
• Organizacja powstania: jednomyślność, dyscyplina, praktycyzm, umiejętność skutecznego działania.
• Zbiorowy wizerunek Ślązaków a Polacy i polskość; romantyczność zrywów polskich (porucznik Sowiński) skontrastowana z pragmatyzmem powstańców.
• Pierwszoplanowa rola w filmie rodziny Basistów; Gabriel – jako przewodnik po świecie przedstawionym.
• Mityzujący sposób przedstawiania Śląska i Ślązaków w filmie Kutza.

Przykładowe utwory literackie korespondujące z zagadnieniem:

• Adam Mickiewicz, Pan Tadeusz
  – szlachta polska jako bohater zbiorowy utworu; bogaty w szczegóły, barwny, panoramiczny obraz szczęśliwego bytowania dawnego ziemiaństwa: kultura materialna (domostwa, stroje, potrawy itp.), obyczaje, rozrywki, język, system wartości; bogata galeria typów szlacheckich; obraz wyidealizowany, gdyż kreślony z perspektywy czasu i widziany oczyma stęsknionego emigranta.
• Bolesław Prus, Lalka
  – obraz arystokracji jako grupy hermetycznej, zepsutej, odizolowanej od reszty społeczeństwa, żyjącej poczuciem własnej doskonałości i wyższości wobec innych warstw.
• Władysław Stanisław Reymont, Chłopi
  – wieloaspektowy obraz kultury materialnej i niematerialnej wsi polskiej z końca XIX w., opisy pracy, rozrywek, obyczajów, ważnych wartości i filozofii życia chłopów, na których egzystencję dominujący wpływ ma rytm natury.
• Stanisław Wyspiański, Wesele
  – obraz dwóch głównych warstw społecznych chłopów i inteligencji, reprezentowanych przez wyraziste postacie ich przedstawicieli uczestniczących w weselu Lucjana Rydla z Jadwigą Mikołajczykówną; przedstawienie istotnych podziałów między tymi warstwami, uniemożliwiających zjednoczenie w walce o niepodległość.
• Miron Białoszewski, Pamiętnik z powstania warszawskiego
  – obraz sytuacji mieszkańców Warszawy podczas powstania w 1944 r.; tragizm i heroizm ludności cywilnej żyjącej w obliczu śmierci; autobiografizm utworu.
• Wiesław Myśliwski, Kamień na kamieniu
  – życie polskiej wsi w dobie przemian społecznych po II wojnie światowej (zobrazowane losami rodziny Pietruszków); obraz kultury chłopskiej i jej uniwersalnych wartości wynikających z poszanowania tradycji i związku z rytmem natury.

Inne zagadnienia przydatne do interpretacji filmu

• Wzorce patriotyzmu ukazane w różnych tekstach kultury.
• Autobiografizm w literaturze i sztuce.
• Wzajemne relacje rodziców i dzieci w tekstach kultury.
• Wartości ważne w życiu bohaterów i ich rola w kształtowaniu poczucia tożsamości.
• Język jako sposób kreowania bohaterów w literaturze i filmie.
• Strój jako tekst w utworach literackich i dziełach innych sztuk.

Słowa kluczowe:

mała ojczyzna, regionalizm, patriotyzm, Śląsk, powstanie, walka, społeczność, zbiorowość, rodzina, wspólnota, górnicy