Jaki jest sens istnienia dokumentu filmowego?
Film dokumentalny to rodzaj filmu, który przedstawia rzeczywistość. Twórca dokumentu nie ingeruje w utrwalane na taśmie filmowej realia. Należy jednak pamiętać, że dokument jest gatunkiem filmu, który tylko z pozoru jest obiektywny. Autor może nakierowywać odbiorcę na pewne wnioski, odpowiedzi, nakłaniać do stawiania pytań. Reżyser może natomiast manipulować wymową filmu poprzez wybór odpowiednich ujęć, wypowiedzi lub odautorski komentarz. Niemniej jednak wiele dokumentów filmowych porusza prowokujące do myślenia wątki. Film dokumentalny może wykorzystywać nagrania z przeszłości czy teraźniejszości, przybierać formę rozmowy lub wywiadu. Celem dokumentu jest rejestracja życia codziennego, przekazanie informacji o otaczającym świecie, przedstawienie wybranych wartości i realiów[1].
Filmy dokumentalne są dla uczniów źródłem wiedzy, poszerzają także świadomość poprzez pokazywanie mniej popularnych punktów widzenia, budują umiejętność interpretowania oraz oceny różnych zjawisk. Ponadto takie filmy ukazują problemy innych ludzi, uwrażliwiają, uczą empatii, wyrozumiałości. Można znakomicie wykorzystywać je jako konteksty, które wpisane są w podstawę programową i są niezbędnym elementem na maturze języka polskiego (forma pisemna i ustna).
W informatorze CKE czytamy, że kontekst: “pomaga zrozumieć sens dzieła literackiego na poziomie znaczeń przenośnych, metaforycznych oraz pogłębia odczytanie utworu literackiego poprzez odwołanie się do świata poza utworem […]”.
Najczęściej filmy dokumentalne wykorzystuje się na lekcjach w klasie czwartej, gdyż one najlepiej oddają charakter epoki PRL-u i ludzi w niej żyjących. Wśród pierwszych dokumentalistów wybija się reżyser Andrzej Munk – jego „Kolejarskie słowo” (1953) to film, który wprowadził nas w „podwójny świat” PRL-u. Reżyserowi udało się wyjść poza obowiązującą formułę realizmu socjalistycznego. Dopełnieniem filmu Andrzeja Munka może być dokument Kazimierza Karabasza i Władysława Ślesickiego „Ludzie z pustego obszaru” (1957). Zadaniem filmu jest zasygnalizowanie problemu, którego korzenie tkwią głęboko w życiu społeczeństwa. Kazimierz Karabasz spowodował, że dokument skupił się na człowieku (znakomity „Rok Franka W.” 1967). Karabasz tworzył kino obserwacyjne, a kolejny z dokumentalistów (i nie tylko) – Krzysztof Kieślowski w dokumentach starał się stworzyć spotkanie z drugim człowiekiem („Z punktu widzenia nocnego portiera” 1979).
Filmy dokumentalne mogą być wspaniałym uzupełnieniem filmu fabularnego. I tak np. kontekstem do filmu „Mała apokalipsa” (1993) a zarazem powieści T. Konwickiego okazał się dokument „Usłyszcie mój krzyk” (1991) reż. Maciej Drygas. Z „Egzaminem dojrzałości” Marcela Łozińskiego można połączyć dokument „Szkoła podstawowa” (1971) Tomasza Zygadły, w którym poprzez wypowiedzi dzieci reżyser kreśli krytyczny obraz metod wychowawczych. Co ciekawe 35 lat później reżyser wraca do swoich bohaterów, wtedy siedmiolatków. Ktoś został dziennikarze, ktoś inny wyjechał za granicę, ktoś jest adwokatem, a ktoś księdzem („Szkoła podstawowa czyli wykształciuchy”). Te dokumenty z kolei mogą nam posłużyć jako konteksty do filmów „Ostatni dzwonek” (1989) Magdaleny Łazarkiewicz czy telewizyjnego filmu „Broda” z serii „Najważniejszy dzień życia” (1974).
Film dokumentalny, „oświetlając” fragment rzeczywistości albo człowieka czy sprawę, ma szansę pomóc rozjaśnić coś albo po prostu coś zrozumieć.
PS
Na koniec troszkę „prywaty” – polecam filmy dokumentalne dotyczących regionu „świętokrzyskiego”, z którego pochodzę:
– Ceramika Iłżecka (1951) reż. Andrzej Wajda – miasteczko Iłża położone nad rzeką Iłżanką w województwie kieleckim znane jest od wieków jako miasto garncarzy. Film opowiada historię rzemiosła garncarskiego tych terenów i ścierania się kultury ludowej i produkcji przemysłowej.
– Ciuchcia (1986) reż. Artur Bober – nostalgiczna podróż szlakiem kolejki wąskotorowej przez Jędrzejów, Raków kończąc na Rytwianach. Sentymentalna podróż do czasów, których już nie ma – pęd życia zabrał kolejkom dojazdowym pasażerów.
– Legenda (1975) reż. Krzysztof Kieślowski– nieznany film Kieślowskiego, do roku 2008 uznawany za nieukończony. Film jest pierwszą częścią cyklu Ziemia Żeromskiego.
PS 2
Nostalgiczna podróż do lat 60., 70., 80. – dla starszych, a dla młodzieży obraz świata, który często nie mieści się w głowie – znajdziemy w dokumentach:
– Jarmark cudów (1966) reż. Jerzy Hoffman – film ukazuje atmosferę wiejskiego jarmarku.
– Darek Dziedziech (1974) reż. Jadwiga Żukowska – opowieść o siedmioletnim Darku, który mieszka w Zakopanym. Kamera ukazuje bohatera podczas zjazdu na nartach z Kasprowego.
– Niwolnicy Isaury (1985) realizacja Michał Fajbusiewicz – w maju 1985 r. do Polski przyjechali odtwórcy ról Isaury i Leôncia (brazylijska telenowela „Niewolnica Isaura”), czyli Lucelia Santos i Rubens de Falco. Spędzili w naszym kraju tydzień, odwiedzając m.in. Kraków, Łódź i… Skierniewice
TEKST: KOORDYNATOR DZIAŁAŃ EDUKACYJNO-FILMOWYCH, WOJCIECH SZYMAŃSKI NAUCZYCIEL JĘZYKA POLSKIEGO W LO NR I IM. ST. STASZICA W OSTROWCU ŚWIĘTOKRZYSKIM
[1] https://zpe.gov.pl/a/moja-rodzina—tworze-dokument-filmowy/DQZmMbt1Z