Lekcja 12 – Zapisy przeszłości
Gdzie ukryta jest prawda o przeszłości? Jak odnaleźć ślady minionego czasu? Czy można go zrekonstruować? Czy trzeba wywoływać duchy zmarłych? Odpowiedzi udzielić próbuje kino historyczne.
Sceny do analizy
Fotoamator, reż.: Dariusz Jabłoński (1998)
Usłyszcie mój krzyk, reż.: Maciej Drygas (1991)
Opracowanie: dr Katarzyna Mąka-Malatyńska
Jego podstawową funkcją jest dostarczanie informacji, wiedzy o minionych zdarzeniach. Przy czym obowiązywać winna – zarówno w filmie dokumentalnym, jak i fabularnym – zasada prawdy, rozumianej jako rzetelność dokumentowania i oddawania tego, co się zdarzyło. Tradycyjny dokument historyczny, który gości dziś w telewizji, szczególnie w kanałach o profilu historycznym, podejmuje tematy z historii XX wieku i wówczas jego twórcy posługują się archiwaliami – zachowanymi nagraniami dźwiękowymi, materiałami filmowymi i fotograficznymi, odwołują się do opinii ekspertów i wspomnień świadków, często opatrują film głosem obdarzonego autorytetem narratora zza kadru. Gdy zaś poruszony zostaje temat z zamierzchłej przeszłości, poza narratorem i wypowiedziami uczonych chętnie stosuje się inscenizację. W obu przypadkach podstawowym zadaniem dokumentalisty pozostaje zachowanie wiarygodności i oddanie prawdy, choć zwłaszcza współcześnie warto pamiętać, że nawet film dokumentalny nie zawsze gwarantuje pełen obiektywizm. Niekiedy równie wiarygodnym zapisem przeszłości bywa kino fabularne. Dzięki niemu staje się ona przedmiotem ożywionych dyskusji, trwałym elementem kultury i składnikiem zbiorowej wyobraźni. Nasze myślenie o minionych zdarzeniach jest przefiltrowane przez kino. Dysponujemy postpamięcią kształtowaną przez film, nowe media, literaturę. Szczególnie ciekawy wydaje się zapis przeszłości w filmie dokumentalnym, gdy uwzględni się wyjątkowość polskiej szkoły dokumentu. Polega ona między innymi, a może przede wszystkim na wpisaniu w film humanistycznej wizji człowieka. Owo przekonanie o konieczności poszanowania godności bohatera, zachowania wrażliwości na ludzkie cierpienie i łzy, o odpowiedzialności wobec bohaterów i widzów, jest konsekwencją autorskiej tradycji polskiego dokumentu. Dla dokumentalisty artysty ważne są jednostkowe losy ludzkie. Wielka historia odbija się w opowieści o konkretnym człowieku. Dlatego Maciej Drygas usiłuje wydobyć z niepamięci postać i czyn Ryszarda Siwca, a Dariusz Jabłoński oddaje głos Arnoldowi Mostowiczowi. Dzięki wizji filmowej możemy przyjrzeć się zdarzeniom z wielu perspektyw. Z fragmentów, strzępów złożyć obraz przeszłości. Drygas i Jabłoński stają się dla widza przewodnikami po archiwach i po krętych ścieżkach ludzkiej pamięci.
Scenariusze lekcji
1. Świadkowie Holokaustu – Co Można Zobaczyć Na Fotografiach W Filmie „Fotoamator” Dariusza Jabłońskiego
2. Krzycz I żyj Lekcja O Rozporządzaniu Własnym życiem I Formach Wyrażania Protestu Społecznego Na Podstawie Filmu „Usłyszcie Mój Krzyk” Macieja Drygasa
3. Konformizm Czy Walka Społeczeństwo Polskie Wobec Rzeczywistości PRL U W świetle Filmu „Usłyszcie Mój Krzyk…”
Broszura
1. Zapisy Przeszłości
Zagadnienia do dyskusji
- Mechanizm zniewalania i zawłaszczania wszystkich sfer życia przez totalitaryzm. Odebranie prywatności, funkcja masowych widowisk w procesie “psucia” kultury, zakłamywanie języka; zjawiska te omówić można również w kontekście lektur: Rok 1984 George’a Orwella, fragmentów Zniewolonego umysłu Czesława Miłosza, fragmentów analiz Michała Głowińskiego z książki Nowomowa po polsku.
- Mechanizmy budowania społeczeństwa totalitarnego w oparciu o zastraszenie, kreowanie wroga. wydarzenia Marca ‘68 w Polsce i interwencja w Czechosłowacji jako kontekst historyczny. Wskazanie na moment w historii komunistycznego totalitaryzmu, który pozwoli wyjaśnić decyzję Ryszarda Siwca.
- Kategoria postpamięci, czyli wizja przeszłości zapośredniczona przez teksty kultury: literaturę, teatr, film, komiks itd. Do jakiego stopnia nasze widzenie przeszłości jest efektem nałożenia filtru kultury i sztuki?
- Film jako źródło wiedzy historycznej: historia w filmie fabularnym, historia w filmie dokumentalnym, znaczenie filmu w kreowaniu zbiorowej świadomości.
- Kategoria prawdy w filmie historycznym: znaczenie i sposoby wykorzystania archiwaliów, dobór bohaterów, pozycja autora dokumentalisty