Lekcja 13 – Wokół narodowych stereotypów

Stereotyp narodowy to funkcjonujący w świadomości potocznej, uproszczony, utrwalony i zabarwiony wartościująco obraz rzeczywistości, odnoszący się do narodów i grup etnicznych.

Sceny do analizy

Eroica, reż.: Andrzej Munk (1957)

Ostry film zaangażowany, reż.: Julian Antonisz (1979)

Opracowanie: dr Natasza Korczarowska

Odzwierciedlone w stereotypach sposoby strukturowania świata przyjmują często charakter opozycji binarnej: “obcy” – “swój”, w której znajdują wyraz zbiorowe uprzedzenia i resentymenty. To, co “nasze”, waloryzowane jest dodatnio, to, co “obce” – ujemnie. W utworach utrzymanych w konwencji groteski ten schemat często ulega zakłóceniu. Podstawową cechą stereotypu jest niepodatność na wpływ zmieniających się warunków historycznych i społeczno-kulturowych. Decyduje o tym specyficzna relacja pomiędzy warstwą rzeczywistą a wyobrażeniową. O trwałości stereotypu przesądza dominacja elementu emocjonalnego nad racjonalnym. Stereotypy narodowe znajdują odbicie w ideologiach kształtujących światopogląd jednostek i zbiorowości. Filmy powstające w obrębie określonego systemu produkcji wyrażają ideologię dominującą. Jako zjawisko należące do kultury masowej kino stabilizuje i powiela stereotypy, przyczyniając się do ich petryfikacji. Niekiedy czyni w to sposób niezauważalny, maskując nacechowane ideologicznie stereotypy za pomocą skonwencjonalizowanej formy przekazu. W drugiej połowie lat pięćdziesiątych film stał się medium społecznej debaty. Dzięki sile artystycznego wyrazu i randze podejmowanych problemów seanse najwybitniejszych dzieł twórców polskiej szkoły filmowej, a w latach siedemdziesiątych kina moralnego niepokoju, przeradzały się w zbiorową psychodramę z “rozdrapywaniem ran”. Wnikliwa lektura nawetstricte demaskatorskich filmów ujawnia jednak ambiwalentny stosunek artystów do kwestii narodowych. Eroica Andrzeja Munka i Ostry film zaangażowany Juliana Antonisza w odmienny sposób dyskutują z zakorzenionymi w powszechnej świadomości stereotypami. Filmy różnią się formą artystycznego przekazu, tonacją emocjonalną i skalą analizowanych zagadnień. Dzieło Munka, poprzez czytelne odwołania do polskiej tradycji romantycznej, należy odczytywać w perspektywie “długiego trwania”. Krótkometrażówka Antonisza dotyczy zjawiska (pozornie) marginalnego, lecz w istocie ilustrującego fundamentalny dla tożsamości narodu problem uczestnictwa w kulturze. Tym, co łączy tak skrajnie różne realizacje, jest groteskowa wizja rzeczywistości społeczno-politycznej, a także wyczuwalna w postawach obu twórców ironia, umożliwiająca zbawienny dystans wobec stereotypów polskości.

Scenariusz lekcji

1. Wpływ kultury na społeczeństwo

Opracowanie filmoznawcze

1. Ostry film zaangażowany

Broszura

1. Wokół narodowych stereotypów

Zagadnienia do dyskusji

Jaką funkcję w społecznej komunikacji mogą pełnić narodowe stereotypy?
Podaj znane przykłady stereotypów afirmatywnych.
Czy film animowany może być równorzędnym wobec innych dyskursów narzędziem rozprawy z narodowymi stereotypami?
Dzięki jakim środkom w Ostrym filmie zaangażowanym dokonuje się przejście od konkretu do metafory?
Realistyczna obserwacja czy szydercza deformacja? – obraz Powstania Warszawskiego w filmie Andrzeja Munka.
Wyjaśnij sens podtytułu Eroiki – Symfonia bohaterska.
Na czym polega terapeutyczne znaczenie analizowanych filmów?
Funkcja symboliki narodowej w Eroice.
Komentarz, monolog, dialog – rola słowa w Ostrym filmie zaangażowanym i Eroice.
Strategia dystansu jako narzędzie obiektywnego opisu rzeczywistości.

Komentarze filmoznawcze

Komentarze subiektywne