Lekcja 30 – Wobec totalitaryzmu
Systemy totalitarne są przedmiotem badań historyków, socjologów, kulturoznawców. Odkrywa się mechanizmy ich powstawania i upadku. Opisywane jest zniewolone społeczeństwo, kultura i sztuka podporządkowane idei, wreszcie władza – jej sposób działania i język, którym operuje.
Sceny do analizy
Kornblumenblau, reż.: Leszek Wosiewicz (1988)
Niedzielne igraszki, reż.: Robert Gliński (1983)
Opracowanie: dr Katarzyna Mąka-Malatyńska
Najistotniejsze jednak wydaje się to, co dzieje się z człowiekiem poddanym presji totalitaryzmu, jak zmienia się jednostka, w jakim stopniu może uchronić swą indywidualność i godność, jakich dokona wyborów w świecie ograniczonych możliwości. Czy dołączy do szeregu Elliotowskich wydrążonych ludzi, chochołowych ludzi [Wydrążeni ludzie]? Czy raczej udźwignie ciężar i, jak bohater poezji Zbigniewa Herberta, pójdzie wyprostowany wśród tych co na kolanach/ wśród odwróconych plecami i obalonych w proch [Przesłanie Pana Cogito]? Odpowiedzi na te trudne pytania próbuje udzielać sztuka – przede wszystkim literatura i kino. Robert Gliński w Niedzielnych igraszkach i Leszek Wosiewicz w Kornblumenblau podejmują artystyczne wyzwanie. Odsłaniają gorzką prawdę o stopniu zniewolenia jednostki przez komunizm i nazizm. Oba filmy dają świadectwo totalności tych systemów. Opowiadają o świecie, w którym upolitycznione jest wszystko. Władza stara się kontrolować każdy obszar życia. Kształtuje zachowania i język. Oddziałuje na sztukę i kulturę, czyniąc z nich narzędzie indoktrynacji. Niszczy relacje społeczne oparte na zaufaniu. W rzeczywistości permanentnej inwigilacji i walki o przetrwanie – zarówno w wymiarze duchowym, jak i fizycznym – dominuje lęk i postawy konformistyczne. Oba filmy operują metaforą. Nie opowiadają wprost o żadnych konkretnych zdarzeniach historycznych, choć mocno osadzone są w historii. Ich bohaterowie nie są postaciami historycznymi, lecz reprezentują pewne zachowania typowe i możliwe w totalitaryzmie. Gliński odwołuje się do metody pars pro toto, pokazuje niewielką część, specyficzną mikrospołeczność dziecięcą, która jednak reprezentuje całość – zniewolone społeczeństwo. Zachowania dzieci są modelowym odbiciem świata dorosłych. Jednocześnie Gliński przekonuje, że totalitarna choroba zaraża również najmłodsze pokolenie. Wosiewicz natomiast posługuje się przypowieścią. Bohater Kornblumenblau to Everyman w świecie obozu koncentracyjnego. Auschwitz jest dla reżysera nie tylko symbolem jednej z największych zbrodni XX wieku, ale przede wszystkim swoistym laboratorium, w którym testuje się człowieczeństwo. Oba filmy mają adres współczesny i uniwersalny. Pokazują człowieka w sytuacji granicznej, skrajnej – totalnego osaczenia. Łączy je jeszcze jeden fakt – oba są debiutami kinowymi reżyserów.
Scenariusz lekcji
1. „Jesteś Uszkodzony, Musisz Być Zniszczony” Czyli O Dziecięcych Niedzielnych Igraszkach W świetle Filmu Roberta Glińskiego
2. Zakładamy Podwaliny Jakiejś Nowej, Potwornej Cywilizacji – Film Leszka Wosiewicza „Kornblumenblau” Komentarzem Do Opowiadań Tadeusza Borowskiego
Zagadnienia do dyskusji
- Mechanizmy zniewalania człowieka przez system totalitarny – W jaki sposób kształtowany jest człowiek zlagrowany? Jak powstaje społeczeństwo zuniformizowane? Jak działają mechanizmy podporządkowujące jednostkę kolektywowi? W jaki sposób w systemach totalitarnych człowiek pozbawiony zostaje odpowiedzialności za siebie? Jakie konsekwencje niesie ze sobą zniewolenie intelektualne i duchowe? Kim dziś jest homo sovieticus?
- Kult władzy i kult jednostki w systemach totalitarnych – punktem wyjścia do dyskusji może być sytuacja całkowitego podporządkowania więźnia obozowemu nadzorcy w Kornblumenblau i walka o władzę na podwórku w Niedzielnych igraszkach. Jak manifestował się kult jednostki w komunizmie? Jak silnie zhierarchizowane społeczeństwo podtrzymuje kult władzy?
- Stalinizm w polskim filmie i literaturze rozrachunkowej – punktem wyjścia do dyskusji jest historyczne tło zdarzeń w filmie Roberta Glińskiego Niedzielne igraszki. Przykładowe konteksty: twórczość Marka Hłaski, Zły Leopolda Tyrmanda, kino rozrachunkowe, np. Dreszcze Wojciecha Marczewskiego, Przesłuchanie Ryszarda Bugajskiego, Matka Królów Janusza Zaorskiego, Nadzór Wiesława Saniewskiego.
- Sytuacja artysty i znaczenie sztuki w totalitaryzmie – Czy sztuka może mieć moc ocalającą? Czy w systemie totalitarnym działalność artystyczna staje się enklawą wolności? A z drugiej strony: W jaki sposób władza totalna dokonuje upolitycznienia sztuki? Jakie funkcje służebne pełniła kultura i sztuka w nazizmie i komunizmie? Jak zniewolenie totalitaryzmem wpłynęło na kulturę europejską?
- Obcy w społeczeństwie – punktem wyjścia dyskusji jest sytuacja dwóch bohaterek filmu Roberta Glińskiego Niedzielne igraszki – Starej Blachy i dziewczynki, która z boku obserwuje zabawy dzieci, a która w końcu pada ich ofiarą. Wiąże się ona bezpośrednio z zagadnieniem tolerancji. Co staje się podstawą wykluczenia? Jak rodzi się nienawiść w stosunku do odmienności? Jak odmienność postrzegana jest przez władzę w systemie totalitarnym? Jakie miejsce wyznaczono Innemu w zuniformizowanym społeczeństwie?