Lekcja 37 – Nowe szaty mitu
Najbardziej rozpowszechnione, a zarazem najprostsze rozumienie mitu definiuje go jako fantastyczną historię z przeszłości prezentującą przygody bogów i bohaterów, jako narracyjną formę bliską baśni. W nieco szerszym ujęciu mit traktowany jest jako przekaz wyrażający światopogląd archaiczny. Przekaz, który organizuje wierzenia religijne, objaśnia otaczający świat, stanowi wyraz zbiorowych emocji, pozostając jednocześnie w ścisłym związku z obrzędem i rytuałem.
Sceny do analizy
Syzyf, reż.: Zdzisław Kudła (1970)
Kanał, reż.: Andrzej Wajda (1956)
Opracowanie: dr Justyna Czaja
Najpełniejsze rozumienie mitu odrywa go od ścisłego związku z kulturą starożytną, każąc w nim widzieć uniwersalną formę świadomości oraz fenomen wspólny wszelkim społeczeństwom, niezależnie od czasu i miejsca ich egzystencji. Na mitycznym myśleniu i na micie jako takim ufundowane są ideologie polityczne, stereotypy rasowe i narodowościowe, utrwalone w zbiorowej pamięci obrazy historii; mitem żywi się propaganda, reklama, a także film. Kino, od początku swego istnienia, traktowane było jako kreator współczesnej mitologii dla mas (podobnie jak mit pełnić może funkcje poznawcze i światopoglądowe, zaspokajać te same potrzeby, wykorzystywać analogiczne mechanizmy). Film mitologizował więc postaci realne (na tym opierało się funkcjonowanie systemu gwiazd) oraz fikcyjne (filmowi bohaterowie zyskiwali status ikon kultury popularnej). Stąd też związki filmu z mitem mogą być rozpatrywane na wielu płaszczyznach. Obejmują one adaptacje opowieści antycznych, ich transformacje, obrazy dokonujące mityzacji rzeczywistości, konstruujące i rozpowszechniające różnego rodzaju mity socjo-polityczne i historyczne, dzieła odwołujące się do mitologii narodowych, w sposób zarówno aprobatywny jak i krytyczny. Uniwersalizm mitów objawia się w tym, że tkwiące w nich sensy z łatwością pozwalają się aktualizować i wpisywać w coraz to nowe konteksty, korespondują z doświadczeniami egzystencjalnymi kolejnych pokoleń odbiorców. Tym właśnie wytłumaczyć można niezwykłą żywotność mitów, ich stałą obecność w literaturze i sztuce kolejnych epok, a także w filmie. Amerykański psycholog Rollo May w książce Błaganie o mit napisał: Nie jest prawdą, że stare mity obumierają albo znikają. (…) Mity są reinterpretowane przez każdą kolejną generację tak, by odpowiadały nowym aspektom i potrzebom kultury. Kanał Andrzeja Wajdy i Syzyf Zdzisława Kudły to filmy, które w różny sposób wykorzystują mitologiczne motywy. Pierwszy z nich stanowi przykład prefiguracji – specyficzne relacje między mitem a odwołującym się do niego filmem polegają na konstruowaniu łączących je analogii dotyczących postaci i świata przedstawionego. Drugi to przykład reinterpretacji będącej oryginalnym odczytaniem klasycznej opowieści zmierzającej do nadania jej nowych znaczeń. Oba filmy oddają to, co zwykło się określać mianem długiego trwania mitu: udowadniają, że nie należy go rozpatrywać wyłącznie w powiązaniu z kulturą antyczną, że przywdziewając coraz to nowe szaty, odzwierciedla uniwersalne sytuacje egzystencjalne.
Scenariusze lekcji
1. O Syzyfie, który się zbuntował dyskusja nad pracą i jej wartością w kontekście filmu Zdzisława Kudły „Syzyf”
2. Mit – Historia Uniwersalna (na przykładzie filmu animowanego Zdzisława Kudły „Syzyf”)
Zagadnienia do dyskusji
-
- Motyw wędrówki kanałami w filmie Andrzeja Wajdy oraz w komiksach Tajne przejście Grzegorza Janusza i Ireneusza Koniora oraz Lawa Piotra Kowalskiego i Rafała Gosienieckiego (zamieszczonych w wydanej przez Muzeum Powstania Warszawskiego antologii zatytułowanej 44). Próba wskazanie konwencji, do których odwołują się twórcy wymienionych tekstów kultury.
- Kanał a popkulturowy obraz powstania warszawskiego (komiksy z antologii 44 oraz Epizody powstania warszawskiego, Przygody powstania warszawskiego autorstwa Michała Rzecznika i Jacka Świdzińskiego, Tytus, Romek i A’Tomek jako warszawscy powstańcy 1944 roku z wyobraźni Papcia Chmiela narysowani Henryka Chmielewskiego, album koncepcyjny zespołu Lao Che Powstanie Warszawskie, przygotowywany przez Tomasza Bagińskiego film animowany Hardkor 44). Profanacja, desakralizacja, demitologizacja czy próba przybliżenia wydarzeń historycznych współczesnemu odbiorcy?
- Elementy przejęte z antycznego mitu i te, które uległy transformacjom w filmie animowanym Syzyf Zdzisława Kudły, funkcjonalność wprowadzonych zmian.
- Projektowany odbiorca filmu Zdzisława Kudły Syzyf (jego kompetencje kulturowe).
- Film animowany jako sztuka, film animowany tworzony z myślą o dorosłym krytycznym odbiorcy (twórczość Jana Lenicy, Piotra Dumały, Waleriana Borowczyka, Jerzego Kuci, Daniela Szczechury).