Sceny do analizy

Fotel, reż.: Daniel Szczechura (1963)

Zezowate szczęście, reż.: Andrzej Munk (1960)

Opracowanie: dr Piotr Sitarski

Podanie definicji komizmu jest zadaniem wyjątkowo trudnym, bo ma on wiele różnych odmian. Zamiast tego zwróćmy uwagę na jedną z podstawowych jego cech. Należy on mianowicie do sfery rozumu, a nie emocji. “Żeby komizm mógł wywołać należyty skutek, wymaga on jakby chwilowego znieczulenia serca. Przemawia jedynie do intelektu”- stwierdza w studium poświęconym śmiechowi francuski filozof Henri Bergson. Z tego powodu śmiech bywa często okrutny, ale równie często dociera do istoty rzeczy i przedstawia sprawy w jasnym świetle rozumu. Komizm i wywołany przezeń śmiech są zjawiskami społecznymi i odgrywają istotną rolę w życiu społeczeństw. Komizm wymierzony bywa czasem w indywidualizm; jest wówczas bronią, za pomocą której społeczność przywołuje do porządku tych, którzy chcieliby podążać wyłącznie własnymi ścieżkami, nie oglądając się na innych. W sztuce bywa więc narzędziem satyry, gdy wyszydza głupotę, chciwość, zawiść czy inne ludzkie wady. Czasem jednak śmiech staje się ostatnią bronią słabych i pokonanych. Wybiera sobie wówczas potężniejszych wrogów, jak okrucieństwo czy pragnienie władzy; błazen staje do walki z tyranem i nie zawsze skazany jest na porażkę. W takich wypadkach komizm bywa jednak dwuznaczny; można bowiem powiedzieć, że jest także wentylem bezpieczeństwa, który, choć widowiskowy i głośny, nie stanowi realnej siły zdolnej zmienić stan rzeczy. Poddani śmieją się z władcy, ale nie stają się przez to bardziej wolni. Krytyczne właściwości komizmu od początku wykorzystywało kino. Komedie filmowe często służyły wypowiadaniu – w pozornie niewinnej formie – ważnych zarzutów wobec rozmaitych zjawisk społecznych lub władzy politycznej. Szczególną rolę komedia filmowa odegrała po II wojnie światowej w krajach komunistycznych, zwłaszcza w Polsce. Dzięki niej twórcy mogli poruszać tematy i wypowiadać opinie, które w innych, “poważnych” gatunkach nie przeszłyby przez sito cenzury państwowej. Komedia w większym niż inne gatunki stopniu wypracowała specyficzny, aluzyjny język, który publiczność rozumiała w lot, a cenzorzy tolerowali.