Lekcja 17 – Portrety zbiorowości

Portret to forma artystycznej wypowiedzi charakterystyczna dla wielu rodzajów sztuk. Artyści plastycy czy też mistrzowie dłuta na przestrzeni wieków zajmowali się utrwalaniem wizerunków przedstawicieli władzy świeckiej oraz kościelnej, a z czasem także zwykłych ludzi. Robili to na zlecenie lub z własnej artystycznej potrzeby. Zawsze jednak przyświecał im jeden cel: zachować pamięć o osobie portretowanej. Takie same pobudki kierowały twórcami literatury, a potem także fotografii i filmu.

Sceny do analizy

Jestem zły, reż.: Grzegorz Pacek (2000)

Sól ziemi czarnej, reż.: Kazimierz Kutz (1969)

Opracowanie: dr hab. Kamila Żyto

Film i literatura – dysponując w dużo większym stopniu niż malarstwo czy fotografia zdolnością opowiadania historii – mogą jednak przedstawiać portrety bardziej złożone. Środki wyrazu, jakimi operuje X Muza, czyli obraz, ruch, dźwięk i słowo, sprawiają, że tworzone na gruncie tej właśnie sztuki wizerunki są szczególnie bogate, wielowymiarowe i przekonujące. Kino – między innymi za sprawą filmów biograficznych – oddało hołd wielu znanym osobistościom, ale przyczyniło się także do przypomnienia historii tych, którzy w innym wypadku pozostaliby anonimowi. Skonstruowanie portretu zbiorowości, grupy ludzi, których łączy wspólne pochodzenie, historia, obyczaje czy zainteresowania, jest zadaniem szczególnie trudnym i skomplikowanym. Trzeba bowiem obdarzyć uwagą już nie jednego, wybranego i wyjątkowego bohatera, ale całą, niejednokrotnie zróżnicowaną mikro- lub makro-społeczność. Zadaniem portretującego nie jest więc tylko ukazanie jednostki w relacjach ze światem i najbliższym otoczeniem, ale także zobrazowanie stosunków panujących wewnątrz grupy. Twórca powinien wniknąć w często hermetyczną strukturę danej zbiorowości, aby przekazać prawdę o jej przedstawicielach, nie zapominając jednocześnie, że są oni członkami większej społeczności i kierują się specyficznymi, respektowanymi przez nią prawami czy wartościami. Filmy ukazujące portret zbiorowości mogą – choć nie muszą – wprowadzać postać głównego bohatera. Najczęściej pełni on funkcję swego rodzaju medium; za jego sprawą poznajemy grupę, jej zwyczaje, tradycję, kulturę, mentalność. Z perspektywy konkretnego, zewnętrznego lub wewnętrznego obserwatora dany nam jest wgląd w życie pewnej zbiorowości, a często także jej ocena. W filmach Kazimierza Kutza Sól ziemi czarnej i Grzegorza Packa Jestem zły podjęta zostaje próba zarysowania portretu środowisk skrajnie odmiennych. Inna też jest reżyserska postawa i nie wynika to bynajmniej z różnic gatunkowych między tymi obrazami. Kutz pokazując życie górników ze Śląska, dopiero stwarza wizerunek konkretnej grupy społecznej w świadomości Polaków, Grzegorz Pacek natomiast dąży do odkłamania powszechnych i zakorzenionych w mentalności społeczeństwa przekonań dotyczących młodych ludzi.

Scenariusz lekcji

1. Szkolne pożytki z obierania cebuli i oglądania filmu „Jestem Zły” Grzegorza Packa

Broszura

1. Portrety zbiorowości

Zagadnienia do dyskusji

Tożsamość etniczna, narodowa, grupowa jako istotne elementy kształtujące osobowość.
Funkcja i znaczenie rodziny w kształtowaniu tożsamości jednostki.
Subkultury młodzieżowe – ich funkcja w życiu młodych ludzi.
Zbiorowość – pozytywne i negatywne skutki grupowej identyfikacji.
Dlaczego bohaterowie dokumentu Jestem zły chętnie manifestują swoją grupową odrębność?
Jak należy interpretować tytuł filmu Grzegorza Packa?
Jaka metoda zastosowana przez dokumentalistę spowodowała, że udało mu się dotrzeć do prawdy o bohaterach tego filmu?
Czy Kazimierz Kutz portretując w filmie Sól ziemi czarnej Ślązaków, jest kreacjonistą, czy też obiektywnym obserwatorem?
Jakie wartości są ważne w życiu bohaterów Soli ziemi czarnej i decydują o ich moralnych postawach i wyborach?
W których scenach reżyser w sposób szczególny podkreśla etniczną i kulturową odrębność swoich bohaterów?

Komentarze filmoznawcze

Komentarze subiektywne