1. Topos labiryntu i jego funkcje – w utworach literackich i dziełach innych sztuk.

• Akcja filmu: ostatnie godziny życia oddziału powstańców; losy żołnierzy przemierzających w kilku grupach kanały, by przedostać się z Mokotowa do Śródmieścia.
• Warstwa faktograficzna i symboliczna dzieła; rozrachunek z polskimi mitami romantycznymi (m.in. „piękną” śmiercią za ojczyznę) oraz heroicznym obrazem powstania warszawskiego.
• Dwudzielność kompozycji filmu: część „naziemna” i część „podziemna”.
• Schodzenie bohaterów do kanału – skojarzenie z zejściem do Piekła w Boskiej KomediiDantego.
• Obraz kanałów w filmie – archetypiczne piekło, Hades (kraina zmarłych), labirynt, więzienie; skojarzenia uzyskane za pomocą środków filmowych (przede wszystkim symboli i metafor); dramatyczne obrazy cierpienia ludzi spotkanych w kanałach, motywy dantejskie, funkcje ciemności i światła itp.
• Labirynt – przestrzeń uwięzienia, błądzenia, odczłowieczenia, obcości, śmierci (plątanina korytarzy, w których czyha demoniczny potwór); przestrzeń zamknięta i wroga człowiekowi.
• Tragiczne rozwiązanie wszystkich wątków filmowych (związanych z grupami powstańców wędrujących po kanałach); doniosłość sceny ukazującej „Stokrotkę” i „Koraba” przy kracie kolektora (i niesiony przez tę scenę przekaz symboliczny).
• Sytuacja ludzi uwięzionych w kanałach – odzwierciedleniem ich sytuacji egzystencjalnej (pułapka, brak wyjścia, skazanie na śmierć, uwikłanie w Historię); brak możliwości ocalenia nawet tych, którzy dotarli do wyjścia z kanału.

Przykładowe utwory literackie korespondujące z zagadnieniem:

• Mitologia grecka
  – symboliczne znaczenia labiryntu jako przestrzeni zamkniętej, pułapki, drogi bez wyjścia, błądzenia, kryjącej w sobie krwiożerczego potwora – sfera zwierzęca (instynkty i żądze) dominuje nad ludzką (rozum); podobieństwa znaczeń mitycznego Labiryntu i Hadesu (krainy zmarłych, w której błąkają się uwięzione dusze ludzkie).
• Dante Alighieri, Boska Komedia
  – Piekło, w którego kręgach pokutują grzesznicy (w zależności od rodzaju popełnionych występków); labirynt, z którego nie ma wyjścia.
• Honoré de Balzac, Ojciec Goriot
  – Paryż jako miasto-labirynt, w którym uczciwość i szczerość uczuć są słabością, a człowiek dążący do szlachetnych celów skazany jest na klęskę; przestrzeń złudy, oszustwa i gry pozorów, targowisko próżności.
• Fiodor Dostojewski, Zbrodnia i kara
  – labiryntowa przestrzeń Petersburga, po którym krąży Raskolnikow dręczony chorobą duszy; miasto-potwór – duszne, ciasne, mroczne, w którym lęgną się zło, występek i zbrodnia.
• Władysław Stanisław Reymont, Ziemia obiecana
  – Łódź – miasto moloch, łudzące karierą (tytułowa ziemia obiecana), pożerające słabych i niezaradnych; labiryntowa przestrzeń rodzącego się „drapieżnego” kapitalizmu, pułapka bez wyjścia, w której człowieka czeka śmierć lub odczłowieczająca metamorfoza.
• Franz Kafka, Proces
  – labirynt pokoi, korytarzy itp., przez który wędruje Józef K. jako parabola sytuacji człowieka uwięzionego w swej egzystencji lub państwa totalitarnego.

2. Motyw powstania w utworach literackich i innych tekstach kultury.

• Akcja filmu: ostatnie godziny oddziału powstańców; losy rozdzielonych żołnierzy przemierzających kanały, by przedostać się z Mokotowa do Śródmieścia.
• Czas historyczny: ostatnia faza powstania (w przededniu ostatecznej klęski).
• Scenografia – obraz wszechobecnej śmierci, chaosu i zniszczenia (rumowiska, ruiny, rozrzucone sprzęty domowe, groby na warszawskich podwórkach, roztrzaskany fortepian).
• Wnętrze willi, w której stacjonuje oddział „Zadry”, i niszczone przez wojnę rekwizyty (pianino, album, ozdobne meble i bibeloty) symbolizujące świat kultury i dorobek pokoleń.
• Tragizm powstańców oddany za pomocą środków filmowych, m.in.:
  – film czarno-biały; symboliczna opozycja ciemności i światła (na powierzchni – mrok rozświetlany blaskiem dogasających pożarów, latarki w ciemności kanałów); negatywne wartościowanie ciemności (zło, śmierć, rozpacz, klęska, groza);
  – zastosowanie symboli filmowych, np. krzyż za plecami powstańców, biała koszula Jacka z kołnierzykiem Słowackiego (tradycja romantyczna), dziewczyna podtrzymująca rannego (kompozycja przypominająca pietę), krata zagradzająca wylot z kolektora;
  – symbolizm obrazu w filmach Wajdy i jego funkcje.
• Motywy symbolicznie nawiązujące do piekła (np. zejście do kanałów – katabaza, recytowanie Dantego przez „Artystę”, skłębieni ludzie w szlamie niczym widma i inne nawiązania do Boskiej Komedii) oraz mitycznego Hadesu.
• Funkcja muzyki i warstwy dźwiękowej (np. obłąkany Michał grający na okarynie, samobójczy strzał Halinki).
• Uboga warstwa faktograficzna i deheroizacja powstania.

Przykładowe utwory literackie korespondujące z zagadnieniem:

• Casimir Delavigne, Warszawianka
  – apoteoza postawy tyrtejskiej i pięknej śmierci za ojczyznę napisana pod wpływem wydarzeń powstania listopadowego.
• Eliza Orzeszkowa, Nad Niemnem (Gloria victis)
  – obraz społeczeństwa polskiego po klęsce powstania styczniowego; wszechobecność pamięci o powstaniu; motyw mogiły i jego symbolika; ukazywanie powstańców jako męczenników sprawy narodowej.
• Stanisław Wyspiański, Wesele
  – brak jedności społeczeństwa polskiego, któremu niedojrzałość i zaszłości historyczne uniemożliwiają wspólny zryw niepodległościowy; marzenie o powstaniu i odzyskaniu wolności jako mit narodowy.
• Miron Białoszewski, Pamiętnik z powstania warszawskiego
  – powstanie warszawskie ukazane z perspektywy ludności cywilnej, której heroizm przedstawiony został specyficznym językiem mówionym; swoisty „tren” na cześć umierającego miasta.
• Hanna Krall, Zdążyć przed Panem Bogiem
  – tragiczna walka Żydów w getcie warszawskim o godną śmierć – w relacji ostatniego żyjącego przywódcy powstania, Marka Edelmana.

3. Postać żołnierza walczącego o ojczyznę jako temat tekstów kultury.

• Bohaterowie filmu: ostatni powstańcy ze zdziesiątkowanej kompanii porucznika „Zadry”, w przededniu ostatecznej klęski powstania warszawskiego.
• Akcja filmu: rozdzieleni członkowie oddziału próbują kanałami przedostać się do Śródmieścia; trzy główne wątki:
  – „Zadra” ze „Smukłym” i „Kulą”, za którymi daleko w tyle pozostała reszta powstańców;
  – „Mądry”, „Halinka” i „Artysta”, który popada w obłęd i odłącza się od towarzyszy;
  – „Stokrotka” prowadząca rannego „Koraba”.
• Tragiczne zakończenie wszystkich wątków: śmierć powstańców w kanałach lub po dotarciu do wyjścia; symboliczna wymowa scen ukazujących ich sytuację, np. powrót oszukanego „Zadry” do kanałów po swoich żołnierzy; „Halinka” z Jackiem przed kratą kolektora, za którym płynie Wisła.
• Środki filmowe ukazujące tragizm powstańców warszawskich, np.:
  – film czarno-biały; symboliczna opozycja ciemności i światła (na powierzchni – mrok rozświetlany blaskiem dogasających pożarów, latarki w ciemności kanałów); negatywne wartościowanie ciemności (zło, śmierć, rozpacz, klęska, groza).
  – zastosowanie symboli filmowych, np. krzyż za plecami powstańców, biała koszula Jacka z kołnierzykiem Słowackiego (tradycja romantyczna), dziewczyna podtrzymująca rannego (kompozycja przypominająca pietę), krata zagradzająca wylot z kolektora.
• Przejście przez kanały jako symboliczna wędrówka przez piekło, uwięzienie w labiryncie bez wyjścia – sytuacja egzystencjalna walczących w powstaniu warszawskim.
• Tragiczny i deheroizujący sposób pokazania powstania i walczących w nim żołnierzy; obrazy powstańców bezsilnych, pełnych rezygnacji, pogrążonych w błocie, ginących w mule kanałów (a nie na barykadach).
• Nawiązania do tradycji romantycznej i motywu „pięknej” śmierci za ojczyznę (bohaterska walka Jacka jako aluzja do samotnego czynu bohatera romantycznego; funkcja zdjęć przed czołówką filmu ukazujących szarżę ułańską) oraz odrzucenie tej tradycji (mrok i brud kanałów), a także obrazu powstańca utrwalonego w piosenkach walczącej Warszawy.

Przykładowe utwory literackie korespondujące z zagadnieniem:

• Tyrtajos, [Rzecz to piękna zaprawdę…]
  – apoteoza walki o ojczyznę, która jest pierwszym i najważniejszym obowiązkiem mężczyzny-wojownika; powinien on bez lęku iść „w pierwszym szeregu” i być gotowym na śmierć.
• Homer, Iliada
  – postacie wojowników – pięknych, silnych, dzielnych, dążących do walki w obronie swej czci, reprezentujących ideał starogreckiego herosa (np. Achilles, Odyseusz czy Hektor, który ukazany jest także jako obrońca swego miasta).
• Pieśń o Rolandzie
  – Roland jako ideał rycerza średniowiecznego, który nie ustępuje z pola walki i ginie niemal męczeńską śmiercią w walce z poganami (za wiarę chrześcijańską, króla i „słodką Francję”); uosobienie honoru rycerskiego.
• Adam Mickiewicz, Reduta Ordona (lub inny wiersz z tzw. liryki polistopadowej, np. Śmierć pułkownika)
  – apoteoza „pięknej” śmierci za ojczyznę; polski żołnierz walczy do końca, gotów jest oddać życie w obronie najwyższej wartości, jaką jest wolność ojczyzny.
• Henryk Sienkiewicz, Potop (lub inna część Trylogii)
  – postacie wspaniałych żołnierzy, wielkich patriotów o heroicznych cechach, wiernych Bogu, ojczyźnie, prawowitemu władcy, strasznych dla wrogów Rzeczypospolitej (Michał Wołodyjowski, Jan Skrzetuski czy Andrzej Kmicic po przemianie).
• Stefan Żeromski, Wierna rzeka
  – postacie powstańców, patriotów walczących za ojczyznę: książę Józef Odrowąż, szlachetny dzielny i wrażliwy, który idzie walczyć w powstaniu wbrew woli arystokratycznej rodziny, a także ojciec Salomei, Antoni Brynicki – zesłany na Sybir za udział w powstaniu listopadowym, bierze udział w kolejnym zrywie narodowowyzwoleńczym, choć ma świadomość, iż walka jest daremna.
• Krzysztof Kamil Baczyński, Rodzicom
  – tragizm pokolenia chłopców-żołnierzy, którzy musieli „dorosnąć do śmierci”, namacalnie dotknąć zła, choć czuli się predysponowani do życia w świecie dobra, piękna i miłości.

Inne zagadnienia przydatne do interpretacji filmu

• Topos wędrówki, jego znaczenia symboliczne i funkcje w tekstach kultury.
• Rozrachunek z polskimi mitami narodowymi w utworach literackich i dziełach innych sztuk.
• Heroizacja i deheroizacja bohaterów – w różnych tekstach kultury.
• Historia jako temat dzieł literackich i filmowych.
• Sposób ukazania miasta i jego funkcje w tekstach kultury.

Słowa kluczowe:

powstanie, żołnierz, ojczyzna, labirynt, piekło, deheroizacja